Potrzebujemy Twojej pomocy!

Na stałe wspiera nas 477 czytelników i czytelniczek.

Niestety, minimalną stabilność działania uzyskamy dopiero przy 500 regularnych darczyńców. Dorzucisz się?

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Aleksander Fredro, Zemsta
  1. Błogosławieństwo: 1
  2. Bóg: 1
  3. Broń: 1
  4. Czyn: 1
  5. Dama: 1 2 3
  6. Dom: 1
  7. Fircyk: 1 2 3 4 5
  8. Flirt: 1 2 3 4
  9. Gniew: 1
  10. Gospodarz: 1
  11. Gość: 1
  12. Interes: 1
  13. Jedzenie: 1
  14. Kłamstwo: 1 2
  15. Kłótnia: 1
  16. Kobieta: 1 2
  17. Kochanek: 1 2 3
  18. Kochanek romantyczny: 1
  19. Konflikt: 1 2
  20. Korzyść: 1
  21. Kot: 1
  22. Kwiaty: 1
  23. List: 1
  24. Los: 1
  25. Małżeństwo: 1 2 3 4 5
  26. Milczenie: 1
  27. Miłość: 1 2
  28. Moda: 1
  29. Obraz świata: 1
  30. Obyczaje: 1 2
  31. Odwaga: 1 2 3
  32. Ojciec: 1
  33. Pan: 1
  34. Podstęp: 1
  35. Pojedynek: 1 2
  36. Potwór: 1
  37. Prawnik: 1
  38. Przemiana: 1
  39. Przemoc: 1
  40. Radość: 1
  41. Rycerz: 1 2 3 4 5 6
  42. Samolubstwo: 1
  43. Sarmata: 1
  44. Skąpiec: 1
  45. Słońce: 1
  46. Słowo: 1 2 3 4 5
  47. Sługa: 1
  48. Smutek: 1
  49. Syn: 1
  50. Szantaż: 1 2
  51. Śmierć: 1 2
  52. Świętoszek: 1
  53. Tajemnica: 1 2
  54. Tchórzostwo: 1 2
  55. Testament: 1 2
  56. Trucizna: 1
  57. Ucieczka: 1
  58. Walka: 1 2 3
  59. Wdowa: 1
  60. Woda: 1
  61. Zdrada: 1
  62. Zemsta: 1
  63. Żart: 1

Wprowadzono następujące modernizacje. W didaskaliach: zawiązuje serwetą pod szyję > zawiązuje serwetę pod szyją; chwytając sakiewką > chwytając sakiewkę; biorąc się za głową > biorąc się za głowę. W tekście głównym: JW-ej > Jaśnie Wielmożnej. Rozwinięto skrócony zapis podpisu motta.

Aleksander FredroZemsta

Nie masz nic tak złego, żeby się na dobre nie przydało. Bywa z węża dryjakiew[1], złe często dobremu okazyją daje.

Andrzej Maksymilian Fredro[2]

OSOBY:

  1. Cześnik Raptusiewicz
  2. Klara — jego synowica[3]
  3. Rejent Milczek
  4. Wacław — syn Rejenta
  5. Podstolina
  6. Papkin
  7. Dyndalski — marszałek Cześnika
  8. Śmigalski — dworzanin Cześnika
  9. Perełka — kuchmistrz Cześnika
  10. Mularze, hajduki, pachołki etc.

Scena na wsi.

AKT PIERWSZY

Pokój w zamku Cześnika, drzwi na prawo, lewo i w środku, stoły, krzesła etc.[4], gitara angielska na ścianie.

SCENA PIERWSZA

Cześnik, Dyndalski
Cześnik w białym żupanie[5], bez pasa i w szlafmycy[6] siedzi przy stole po prawej od aktorów stronie, okulary na nosie, czyta papiery[7] — za stołem, trochę w głębi, stoi Dyndalski, ręce w tył założone.

MałżeństwoCZEŚNIK

jakby do siebie
1
Piękne dobra w każdym względzie —
Lasy — gleba wyśmienita —
Dobrą żoną pewnie będzie —
Co za czynsze! — To kobiéta[8]!…
5
Trzy folwarki!

DYNDALSKI

Miła wdowa.

CZEŚNIK

Arcymiła, ani słowa.
kładzie papiery
Cóż, polewki[9] dziś nie dacie?
Dyndalski wychodzi.
Długoż na czczo będę czekać?
po krótkim milczeniu
10
Nie — nie trzeba rzeczy zwlekać —
Dyndalski, spotkawszy we drzwiach hajduka[10] niosącego na tacy wazkę, talerz, chleb itd., odbiera od niego i wraca, zawiązuje serwetę pod szyją Cześnikowi, potem podaje talerz z polewką, co wszystko nie tamuje rozmowy.
Qua[11] opiekun[12] i qua krewny,
Miałbym z Klarą sukces pewny;
Ale Klara młoda, płocha,
Chociaż dzisiaj i pokocha,
15
Któż za jutro mi zaręczy!

DYNDALSKI

nabierając na talerz
Nikt rozumny, jaśnie panie,
Rzecz to śliska.

CZEŚNIK

obracając się ku niemu
Tu sęk właśnie!
Na toż bym się, mocium panie,
20
Kawalerstwa dziś wyrzekał,
uderzając w stół
By kto… niech go piorun trzaśnie!
Długo będzie na to czekał,
po krótkim milczeniu, biorąc talerz
Ma dochody wprawdzie znaczne —
Podstolina ma znaczniejsze;
25
Z wdówką zatem działać zacznę.
po krótkim milczeniu
Bawi z nami — w domu Klary,
Bo krewniaczka jej daleka,
Ale mnie się wszystko zdaje…

DYNDALSKI

Ona czegoś więcej czeka.

CZEŚNIK

parskając śmiechem
30
Ona czegoś… więcej… czeka…
A bodajże cię, Dyndalu,
Z tym konceptem! — Czegoś czeka!
śmieje się
Tfy!… jakżem się uśmiał szczerze!
Czeka! — bardzo temu wierzę.
jedząc i po krótkiej chwili
35
Jeszczeć młoda jest i ona,
Ależ wdowa — doświadczona —
Zna proporcją[13], mocium panie,
I nie każe fircykować[14],
Po kulikach[15] balansować[16].
40
po krótkiej chwili
No — nie sekret, żem niemłody,
Alem także i niestary.
Co?

DYNDALSKI

niekoniecznie przystając
Tać…

CZEŚNIK

urażony
45
Możeś młodszy?

DYNDALSKI

Miary
Z mego wieku…

CZEŚNIK

kończąc rozmowę
Dam dowody.
Chwila milczenia.

DYNDALSKI

skrobiąc się poza uszy
Tylko że to, jaśnie panie —

CZEŚNIK

50
Hę?

DYNDALSKI

W małżeńskim ciężko stanie:
Pan zaś, mówiąc między nami,
Masz pedogrę[17].

CZEŚNIK

niekontent
Ej, czasami.

DYNDALSKI

55
Kurcz żołądka.

CZEŚNIK

Po przepiciu.

DYNDALSKI

Rumatyzmy[18] jakieś łupią.

CZEŚNIK

zniecierpliwiony
Ot, co powiesz, wszystko głupio. —
Ten mankament[19] nic nie znaczy:
60
Wszak i u niej co w ukryciu,
Bóg to tylko wiedzieć raczy;
I nikt pewnie się nie spyta,
Byle tylko w dalszym życiu
Między nami była kwita[20].

SCENA DRUGA

Cześnik, Dyndalski, Papkin
FircykPapkin po francusku ubrany, przy szpadzie, krótkie spodnie, buty okrągłe do pół łydki; tupet[21] i harcopf[22], kapelusz stosowany[23], pod pachą para pistoletów; zawsze prędko mówi.

FircykPAPKIN

65
Bóg z waszmością, mój Cześniku.
Pędząc cwałem na rozkazy
Zamęczyłem szkap bez liku;
Wywróciłem się sto razy,
Tak że z nowej mej kolaski[24]
70
Gdzieś po drodze tylko trzaski[25].

CZEŚNIK

A ja za to ręczyć mogę,
Że mój Papkin tu piechotą
Przywędrował całą drogę;
A na podróż dane złoto
75
Gdzieś zostawił przy labecie[26].

PAPKIN

pokazując pistolet
Patrz, Cześniku — poznasz przecie…

CZEŚNIK

Cóż mam poznać?

PAPKIN

Wystrzelony.
Wypalony!

DYNDALSKI

na stronie, odchodząc
80
Gdzieś na wrony.

PAPKIN

Gdzie, do kogo, milczeć muszę,
Lecz nie karty są przyczyną,
Żem się w drodze spóźnił nieco.
Ani ziewnął, na mą duszę!
85
Tak z mej ręki wszyscy giną!

CZEŚNIK

poprawiając w mowie
Wszystkie.

PAPKIN

Wszystkie?

CZEŚNIK

Ćmy, komary.

PAPKIN

Waszmość nigdy nie dasz wiary.

CZEŚNIK

90
Bom niegłupi, mocium panie.

PAPKIN

Ach! co widzę, tu śniadanie.

CZEŚNIK

Ha, śniadanie.

PAPKIN

Ach! Cześniku!
Już to sześć dni i sześć nocy
95
Nic nie miałem na języku.

CZEŚNIK

Jedz i słuchaj!

PAPKIN

Tak się stanie.
siada po drugiej stronie stołu, jak do siebie
Strzelam gracko[27], rzecz to znana.

CZEŚNIK

Tajemnica, SzantażRzecz to znana, iż w mej mocy
100
Kazać zamknąć waszmość pana
Za wiadome dawne sprawki.

PAPKIN

zastraszony
Zamknąć! po co?

CZEŚNIK

Dla zabawki.

PAPKIN

Czyż nie znajdziesz lepszej sobie?

CZEŚNIK

105
Cicho! ciszej! Ja to mówię,
By odświeżyć w twej pamięci,
Nim powierzę moje chęci,
Coś mnie winien, a ja tobie.

PAPKIN

Ach, co każesz, wszystko zrobię.
110
Byłbym zaraz dopadł konia…
Bom jest jeździec doskonały:
Niechaj będzie wzięty z błonia[28],
Dzik to dziki, lew to śmiały —
W moim ręku jak owieczka,
115
Bom jest jeździec doskonały.

CZEŚNIK

A bodajżeś!…

PAPKIN

Tylko pozwól…
Kładłem nawet w strzemię nogę,
Kiedy nagle wielka sprzeczka
120
Przedsięwziętą spaźnia[29] drogę;
A ta była w tym sposobie:

CZEŚNIK

Słuchaj!…

PAPKIN

Zaraz… Szedłem sobie;
Mina tęga, włos w pierścienie,
125
Głowa w górę — a wejrzenie! —
Niech truchleje płeć zdradziecka!

CZEŚNIK

Słuchaj!…

PAPKIN

Zaraz… Idę sobie;
A wtem jakaś księżna grecka;
130
Anioł! bóstwo! zerk z karety —
Giną za mną te kobiety! —
Zerk więc na mnie — zerk ja na nią,
Koniec końcem pokochała,
Zawołała et caetera
135
Książę, tygrys, ludzi zbiera…

CZEŚNIK

uderzając w stół, aż Papkin podskoczył w krześle
Ależ cicho!

PAPKIN

Nadtoś żywy[30].

CZEŚNIK

A bezbożny ty języku!
I tyrkotny[31], i kłamliwy.

PAPKIN

140
Nadtoś żywy, mój Cześniku.
Gdybym także, równie tobie,
Namiętności nie brał w ryzy,
uderzając w rękojeść szpady
Ostrze mojej Artemizy[32]
uprzedzając uderzenie w stół Cześnika
Proszę mówić.

CZEŚNIK

po krótkiej chwili
145
Ojciec Klary
Kupił ze wsią zamek stary…

PAPKIN

Fiu! — mój ojciec miał ich dziesięć.

CZEŚNIK

uderza w stół i mówi dalej
Tu mieszkamy, jakby sowy;
Lecz co gorsza, że połowy
150
Drugiej zamku — czart dziedzicem.
Przestrach Papkina.
Czy inaczej? — Rejent Milczek —
Słodki, cichy, z kornym licem,
Ale z diabłem, z diabłem w duszy!

PAPKIN

Jednak zgodnie, jak sąsiady…

CZEŚNIK

155
Jeśli nie ja mymi psoty,
Nikt go stąd już nie wyruszy[33].
Nie ma dnia bez sprzeczki, zwady —
Lecz potrzebne i układy.
Pisać? — nie chcę do niecnoty.
160
Iść tam? — ślisko, mocium panie:
Mógłby otruć, zabić skrycie.
A mnie jeszcze miłe życie,
Więc dlategom wybrał ciebie:
Będziesz posłem tam w potrzebie.

PAPKIN

165
Za ten honor ściskam nogi!
Wielki czynisz swemu słudze,
Ale nazbyt jestem srogi:
Zamiast zgody, wojnę wzbudzę,
Bo do rycerskiego dzieła
170
Matka w łonie mnie poczęła;
A z powicia ślub uniosłem[34],
Nigdy w życiu nie być posłem.

CZEŚNIK

Czym ja zechcę, Papkin będzie,
Bo mnie Papkin słuchać musi.

PAPKIN

175
Lecz porywczy w każdym względzie,
Jak sąsiada Papkin zdusi,
Jak mu kulą łeb przewierci,
Jak na bigos go posieka —
Któż natenczas sprawcą śmierci?
180
Kogóż za to kara czeka?

CZEŚNIK

Biorę wszystko na sumienie.

PAPKIN

Chciej rozważyć.

CZEŚNIK

Już się stało.
Teraz inne dam zlecenie:
185
Mości Papkin — ja się żenię.

PAPKIN

Ba!

CZEŚNIK

przedrzeźniając
Cóż to: ba?

PAPKIN

Tak się cieszę!
I w tę sprawę chętnie spieszę.
190
Powiedz, gdzie mam błysnąć chwałą;
Mamże[35] zostać dziewosłębem[36]?
Mamże zmusić zbyt zuchwałą?
Mamże skłonić zbyt nieśmiałą?
Mamże, jeśli cudzą żoną,
195
Jej tyrana przeszyć łono?…

CZEŚNIK

Cóż, u diabła, za szaleństwo!

PAPKIN

Znasz, Cześniku, moje męstwo.

CZEŚNIK

Słuchaj: mówiąc między nami,
Bez mej chluby, twej urazy,
200
Więcej niż ty, mój Papkinie,
Mam rozumu tysiąc razy.
Papkin chce przerwać, co Cześnik znakiem wstrzymuje.
Lecz rozprawiać z niewiastami,
Owe jakieś bałamutnie[37],
Afektowe[38] świegotanie —
205
Niech mi zaraz łeb kto utnie,
Nie potrafię, mocium panie.
Ty więc musisz swą wymową…

PAPKIN

Jest już twoją — daję słowo —
Chcesz, przysięgnę — masz już żonę,
210
Bo ja szczęście mam szalone:
Tylko spojrzę, każda moja,
A na każdą spojrzeć umiem.
Idę.

CZEŚNIK

Dokąd?

PAPKIN

215
Prawda, nie wiem.

CZEŚNIK

Podstolina…

PAPKIN

Już rozumiem.

CZEŚNIK

zatrzymując go
Tu ją czekaj.

PAPKIN

Ani słowa!
220
Za godzinę jest gotowa.

CZEŚNIK

odchodząc
Ja potrafię ci odwdzięczyć.

PAPKIN

Za Cześnika można ręczyć.

SCENA TRZECIA

PAPKIN

sam
Cześnik wulkan[39] — aż niemiło.
Gdybym krótko go nie trzymał,
225
Nie wiem, co by z światem było.
po krótkim myśleniu
Lecz nie będę ja tu drzymał
I w podziele tak się zwinę:
Jemu oddam Podstolinę,
Malowidło nieco stare;
230
Sobie wezmę śliczną Klarę.
Już od dawna mam nadzieję,
Że jej serce mnie się śmieje.
Już by para z nas dobrana
Zaludniała Papkinami,
235
Gdyby Cześnik, jakby ściana,
Nie stał zawsze między nami.
po chwili
Znak dać muszę, że tu jestem;
Niechaj lubym śpiew szelestem
W lube, drogie uszko wpadnie —
240
Ach, jak anioł śpiewam ładnie!
śpiewa przy angielskiej gitarze
Kot, Flirt«Córuś moja, dziecię moje, co u ciebie szepce?
Pani matko dobrodziejko, kotek mleko chłepce;
Oj kot, pani matko, kot, kot,
Narobił mi w pokoiku łoskot.
245
Córuś moja, dziecię moje, co u ciebie stuka?
Pani matko dobrodziejko, kotek myszki szuka;
Oj kot, pani matko, kot, kot,
Narobił mi w pokoiku łoskot.
250
Córuś moja, dziecię moje, czy ma ten kot nogi?
Pani matko dobrodziejko, i srebrne ostrogi;
Oj kot, pani matko, kot, kot,
Narobił mi w pokoiku łoskot[40]».

SCENA CZWARTA

Papkin, Podstolina ze drzwi prawych.

PODSTOLINA

255
Wszak mówiłam — albo koty[41],
Albo Papkin nam się zjawił.

PAPKIN

Żartobliwej pełna weny[42],
Podstolino! pół anioła!
Kolosalny wzorze cnoty
260
Pośród hemisfernej sceny[43],
Strojny w miłość, lubość, wdzięki!
Pozwól kornie ugiąć czoła
I na śniegu twojej ręki
Złożyć ustek wyciśnienie.
całuje w rękę
265
Sługa, służka uniżony.

PODSTOLINA

Cóż sprowadza w nasze strony?

PAPKIN

Miłe wszystkim nam zdarzenie.

PODSTOLINA

Tym zdarzeniem?

PAPKIN

Twe zamęście.

PODSTOLINA

270
Moje?

PAPKIN

Właśnie miałem szczęście
Mieć u siebie na wieczerzy
Lorda Pembrok[44], kilku panów,
Cały tuzin szambelanów,
275
Dam niewiele, ale jakich!

PODSTOLINA

Któż z kim swata?…

PAPKIN

Szmer się szerzy:
Za mąż idzie piękna Hanna.
Ten zapewnia, ów nie wierzy,
280
Ale każdy z ócz mych czyta.
Wtem miledi[45], bóg-kobieta,
Lecz w zazdrości diablik mały,
Wciąż mnie szczypiąc pod serwetą,
Na pół z płaczem dwakroć pyta:
285
«Skąd masz styczność z Hanny losem?»
Ach, spokojną bądź w tej mierze —
Szepnę w uszko wdzięcznym głosem —
Przyjaciela Hanna bierze.

PODSTOLINA

Ależ kogo? powiedz, kogo?

PAPKIN

290
Wszyscy wybór chwalą zgodnie…
Bo nie chwalić jakże mogą!

PODSTOLINA

na stronie
Ha, rozumiem…

PAPKIN

Człowiek grzeczny[46]
I majętny, i stateczny.

PODSTOLINA

na stronie
295
Od Cześnika ma zlecenie
I zachodzi tak z daleka
Tam, gdzie go się dawno czeka.
Głupi mędrek.

PAPKIN

na stronie
Tam do licha!
300
Ona zerka, ona wzdycha —
Czy nie myli się w osobie?
Może we mnie… dałżem sobie!
A to plaga, boska kara:
Do mnie młoda, do mnie stara.
305
Jeszcze zerka… czy szalona!
Tu żartować nie ma czego —
Zjadłbym śledzia[47] z rąk patrona[48],
A mnie po co, na co tego!
To już dłużej trwać nie może.
do Podstoliny
310
Pozwól pani: Cześnikowi
Gratulacje niechaj złożę.

PODSTOLINA

Więc to jego mam być żoną?

PAPKIN

Jakież czynisz zapytanie?
Bajkęż by to rozgłoszono?

PODSTOLINA

315
Bajkę dotąd…

PAPKIN

Lecz się stanie
Wkrótce prawdą — czy się mylę?

PODSTOLINA

Ciekawości skądże tyle?

PAPKIN

Gdyby Cześnik rozogniony,
320
Wskroś przejęty twymi wdzięki,
Drgnął miłością i rzucony
Do nóg twoich, błagał ręki?

PODSTOLINA

Cieszyłby się z odpowiedzi.
odchodzi w drzwi prawe

PAPKIN

sam
A że w każdej diablik siedzi,
325
Co pustoty rozpoczyna,
Jeno wspomnisz zapowiedzi!
Bo kto mądry, niech mi powié:
Po kaduka[49] Podstolina
Daje rękę Cześnikowi?

SCENA PIĄTA

Papkin, Cześnik wychodzi ze drzwi lewych już ubrany.

KonfliktCZEŚNIK

330
Cóż u czarta! ty spokojny,
Kiedy Rejent mnie napada
I otwartej żąda wojny?
Lecz godnego ma sąsiada!
Dalej żwawo! — niech, kto żyje,
335
Biegnie, pędzi, zgania, bije!

PAPKIN

Cóż się stało?

CZEŚNIK

Mur naprawia!
Mur graniczny, trzech murarzy!
On rozkazał! on się waży!
340
Mur graniczny! — Trzech na murze!
Trzech wybiję, a mur zburzę!
Zburzę, zniszczę, aż do ziemi. —

PAPKIN

zmieszany, niechcący powtarza
Zburzę, zniszczę…

CZEŚNIK

Dajesz słowo?
345
Zbierz więc ludzi — ruszaj z niemi!
I jeżeli nie namową,
To przemocą spędź z roboty —
Ty się trzęsiesz?

PAPKIN

To z ochoty.
350
Ale czekaj — słuchaj wprzody
Mojej szczytnej, pięknej ody.

CZEŚNIK

Co?

PAPKIN

Tak, ody do pokoju —
A jeżeli żądza boju
355
Nie umilknie na głos Muzy…

CZEŚNIK

grożąc
Zostań. — Ale!…
odchodzi

PAPKIN

idzie za nim ze spuszczoną głową
Pewne guzy!

SCENA SZÓSTA

Odmiana sceny. Ogród, kawał muru całego, od lewej strony ku środkowi prosty, od środka w głąb sceny załamany i w połowie zburzony, przy tej części mularze pracują. Po lewej stronie zupełnie w głębi za częścią całego muru baszta albo róg mieszkania Rejenta, z oknem. Nieco na przodzie po prawej stronie podobny róg mieszkania Cześnika. Altana po lewej stronie na przodzie. Klara przechodzi scenę. Wacław, wszedłszy wyłomem, skrada się wzdłuż muru i pokazuje się powtórnie w altanie przy Klarze.
Klara, Wacław

KochanekWACŁAW

Bliskie nasze pomieszkania,
Bliższe serca — ach, a przecie
360
Tak daleko na tym świecie.

KLARA

Jakież nowe dziś żądania
Chmurzą jasność twego czoła?
Nigdyż granic, nigdyż miary —
Nicże wstrzymać cię nie zdoła,
365
Nawet miłość twojej Klary?

WACŁAW

Widzieć ciebie jedną chwilę,
Potem spędzić godzin tyle
Bez twych oczu, twego głosu —
I mam chwalić hojność losu?

KLARA

370
Wspomnij, wspomnij, mój kochanku,
Jakie były twe wyrazy,
Gdy zaledwie parę razy
Zeszliśmy się na krużganku[50].
«Pozwól, droga, kochać siebie,
375
O nic więcej łzy nie proszą;
Z mą miłością stanę w niebie
Bogiem, będę żył rozkoszą!»

WACŁAW

Co mówiłem, nie wiedziałem.

KLARA

Kochaj — rzekłam — ja nie bronię;
380
Ale wkrótce, gdyś z zapałem
Cisnął w swoich moje dłonie:
«Kochasz ty mnie, droga Klaro?» —
Zawsześ mnie się, zawsze pytał,
Chocieś w oczach dobrze czytał[51].

WACŁAW

385
Któż by nie chciał dać pół życia,
By mógł wyssać do upicia,
Wyssać duszą z ust twych słowa,
Które jeszcze uśmiech chowa!

KLARA

Niech tak będzie — rzekłam w końcu:
390
Kocham — bom też i kochała.
udając jego zapał
«Co za szczęście, rozkosz, radość!
Dzięki niebu, ziemi, słońcu!…»
Tym życzeniom czyniąc zadość,
Już natura zubożała[52]
395
Więcej dla cię nic nie miała.

WACŁAW

Prawda, wyznać się nie boję,
Dopełniła wtenczas miary;
Lecz gdy zwiększa miłość moję,
Czyż nie winna zwiększać dary?

KLARA

400
Za dni parę rzekłeś luby:
«Ach, to okno, ach, ta krata
Będą źródłem mojej zguby.
Patrz, jak różdżka różdżkę splata,
Jak ku sobie kwiat się skłania,
405
Któż nam, Klaro, tego wzbrania?»

WACŁAW

Miałżem w myśli mych zamęcie
Zimną kratę brać w objęcie?

KLARA

Usłuchałam cię, Wacławie:
Dzień w dzień schodzim się w altanie,
410
Lecz i razem co dzień prawie
Nowe od cię mam żądanie —
Tobiem szczęście życia winna,
Ty nawzajem — chętnie wierzę;
Czemuż twoja miłość inna
415
Coraz nową postać bierze?
Kiedy rozkosz być przy tobie
Aż przepełnia serce moje,
Ty, niewdzięczny, w tejże dobie
Tłumisz tylko niepokoje.

WACŁAW

420
Ach, obecność[53] mnie zastrasza,
Bo tak dotąd czynim mało,
By zapewnić przyszłość całą —
A przyszłością miłość nasza.
Z twoim stryjem ojca mego
425
Ciągłe sprawy, sprzeczki, kłótnie
Nic nie wróżą nam dobrego;
Raczej mówią, iż okrutnie
Będziem kiedyś rozdzieleni,
Jeśli…

KLARA

430
Dokończ — pokaż drogę;
Ty czy ja tu pomóc mogę?

WACŁAW

Tylko twoja wola zmieni,
Co się zdaje nie do zmiany.

KLARA

Mówże, słucham.

WACŁAW

435
Żem kochany,
Że cię kocham nad te nieba,
Że przy sobie żyć pragniemy,
To oboje dobrze wiemy;
Nie oboje, czego trzeba,
440
Aby zniszczyć to ukrycie[54],
W którym pełza nasze życie,
I nie truchleć, czy dzień szczęścia
Nie poprzedza dnia żałoby.

KLARA

Czegóż trzeba? mów!

WACŁAW

445
Zamęścia.

KLARA

O szalony, gdzież sposoby?

WACŁAW

W twojej woli.

KLARA

W woli stryja,
W woli ojca, powiedz raczej.

WACŁAW

450
Co zawadza, to się mija,
Gdy nie może być inaczej.

KLARA

A, rozumiem! — Małżeństwo, Tajemnica, UcieczkaNie, Wacławie,
Gdzie mnie zechcesz, znajdziesz wszędzie
Zawsze twoją — prócz w niesławie.

WACŁAW

455
Ależ, Klaro, moją żoną…

KLARA

Któż to, powiedz, wiedzieć będzie,
Czyś poślubił wykradzioną…
Co za hałas? — Słyszę kroki!
Coraz bliżej!… idź bez zwłoki!

WACŁAW

460
Jedno słowo.

KLARA

Już ci dane.

WACŁAW

Jak nie zmienisz, żyć przestanę.

KLARA

z czułością, jakby poprawiając
Przestaniemy — jeśli zechcesz.

WACŁAW

Pomyśl tylko, Klaro droga…

KLARA

wytrącając go prawie
465
Ale idźże, idź, dla Boga!
przechodzi scenę

SCENA SIÓDMA

Papkin, Śmigalski, kilku służących z kijami, później Rejent i Cześnik w oknach.

PAPKIN

Panie majster, proszę waści
Przyzwoicie, grzecznie, ładnie,
Nie murować tu z napaści,
Bo mu na grzbiet co upadnie.
po krótkim milczeniu
470
Wy zaś drudzy, dobrzy ludzie,
Którzy młotki, piony, kielnie
W niepotrzebnym dzisiaj trudzie
Używacie arcydzielnie,
Idźcie wszyscy precz, do czarta!
po krótkim milczeniu
475
Będzie, widzę, rzecz uparta!
Ta hołota, jakby głucha,
Mego słowa ani słucha. —
No, Śmigalski! Nie trać czasu —
Ściągnij za kark! weź narzędzie!
480
Grzecznie, ładnie, bez hałasu,
Niech wszystkiemu koniec będzie.
TchórzostwoNic się nie bój — ja za tobą.
Śmigalski posuwa się ze służącymi ku mularzom, Papkin cofa się za róg domu.

ŚMIGALSKI

Precz! precz!

REJENT

w oknie
Stójcie! co to znaczy?

ŚMIGALSKI

485
Cześnik, pan mój, kazać raczy,
Aby muru nie kończono.

CZEŚNIK

w oknie
Tak jest, każę, bo mam prawo.
Dalej naprzód, dalej żwawo!
Śmigalski posuwa się naprzód, Papkin, który był wyszedł, znowu się cofa za róg domu.

REJENT

Jakie prawo?

CZEŚNIK

490
Jak kupiono
Mur graniczny, tak zostanie.

REJENT

Ależ luby, miły panie,
To szaleństwo z waszej strony —
I mur będzie naprawiony.

CZEŚNIK

495
Wprzódy trupem go zaścielę.

REJENT

do mularzy
Kończcie śmiało, przyjaciele,
Gardźcie ze mną próżnym krzykiem.

CZEŚNIK

Chcesz więc bójki?

REJENT

Mój Cześniku,
500
Mój sąsiedzie, luby, miły,
Przestań też być rozbójnikiem.

CZEŚNIK

Co! jak! — Żwawo! bij, co siły!
Śmigalski ze swoimi ludźmi wstępuje na mur, mularze cofają się tak, że bójka zostaje zakryta częścią muru całego.

REJENT

Panie majster — ja w obronie.
Nic się nie bój — niechaj bije,
505
Kiedy go tam swędzą dłonie.
Dobrze! dobrze! — po czuprynie —
Ot-tak — lepiej! — co się wlezie! —
Nic się nie bój! — niechaj bije,
Niechaj bije! świat nie zginie!
510
Ja Cześnika za to skryję,
Gdzie nie widać ziemi, nieba[55]!

CZEŚNIK

wołając za siebie
Gniew, BrońHej! Serwacy! daj gwintówkę[56],
Niechaj strącę tę makówkę —
Prędko!
Rejent zamyka okno.

CZEŚNIK

515
Ha, ha! fugas chrustas[57].
No, Śmigalski! dosyć będzie,
Daj półzłotka albo złoty
Baserunku[58] dla hołoty,
Ale zabierz im narzędzie.
520
Dosyć, dosyć na dziś będzie.
zamyka okno
Po odejściu wszystkich Papkin obejrzawszy się, że już nie ma nikogo, mówi ku murowi.

PAPKIN

sam
Ha! hultaje, precz mi z drogi,
Bo na miazgę was rozgniotę —
Nie zostanie jednej nogi —
A mam diablą dziś ochotę!
525
Wielu was tam? chodź tu który!
Nie wylezie żaden z dziury?
O wy łotry! o wy tchórze!
Jutro cały zamek zburzę.

SCENA ÓSMA

Papkin, Wacław

WACŁAW

stanąwszy tuż za nim
Jutro?
Papkin zdejmuje kapelusz.
530
Mamże wracać w progi,
Które pewnie z przyszłą dobą
Zrówna z ziemią wyrok srogi? —
Wolę jeńcem iść za tobą!

PAPKIN

wkładając kapelusz na bakier
Pardon[59] mówisz?

WACŁAW

535
Pardon, panie.

PAPKIN

Znasz me męstwo?

WACŁAW

Jak zły szeląg.

PAPKIN

Boisz mnie się!

WACŁAW

Niesłychanie!

PAPKIN

540
Pójdziesz za mną?

WACŁAW

Pójdę, panie.

PAPKIN

Któż ty jesteś?

WACŁAW

Jestem, panie.

PAPKIN

Lecz czym jesteś?

WACŁAW

545
Czym ja jestem?
Jestem… jestem…

PAPKIN

chwytając za broń
Cóż to znaczy!

WACŁAW

…Komisarzem mego pana.

PAPKIN

Co? Rejenta?

WACŁAW

550
Nie inaczéj.

PAPKIN

Czy to, proszę, rzecz słychana!
Ledwie szlachcic na wioszczynę
Z pękiem długów się wydrapie —
Już mieć musi komisarza.
555
Dziw się potem, gdy się zdarza,
Że wołają: «Sto tysięcy!
Kto da więcéj!»[60] A jak krzykną po raz trzeci,
Jakby z procy szlachcic leci
I do swego komisarza
560
Idzie w służbę za szafarza[61].
Ale chodźmy.
na stronie
Cześnikowi
Wielką radość jeńcem sprawię,
I zapewne do mnie powié,
565
Gdy mu zdobycz mą przedstawię:
«Niechaj Klara twą zostanie».
Chodź, mój jeńcze.

WACŁAW

Idę, panie.

AKT DRUGI

Pokój jak na początku aktu pierwszego. Cześnik siedzi przy stoliku.

SCENA PIERWSZA

Cześnik, Papkin wchodzi, za nim Wacław, który zostaje przy drzwiach.

FircykPAPKIN

rzucając się w krzesło
A bierz licho takie znoje!
570
Ledwie idę, ledwie stoję —
Ależ bo to było żwawo!
Diablem gromił w lewo, w prawo —
Ledwie żyję. — Każ dać wina,
A starego. — Wyschła ślina —
575
Pot strugami ciecze z czoła —
Któż me dzieła pojąć zdoła!

CZEŚNIK

Ja, bom widział.

PAPKIN

Ha! widziałeś? —
Gracko? —

CZEŚNIK

580
Gracko — z tyłu stałeś.

PAPKIN

Z tyłu, z przodu, nic nie znaczy,
Dobry rycerz wszędzie straszny.

CZEŚNIK

Ta bezczelność…

PAPKIN

Nie inaczéj,
585
Bezczelności trzeba było,
Aby walczyć z taką siłą.

CZEŚNIK

Waszeć kłamiesz, mocium panie…

PAPKIN

Walka, SłowoTylko słuchaj, słuchać warto:
Chciałem zdobyć rusztowanie,
590
Lecz skoczyłem tak zażarto[62],
Żem się znalazł z drugiej strony,
Przyciśnięty, otoczony
Mularzami, pachołkami,
Hajdukami, pajukami[63],
595
A — kroć kroci! Jak się zwinę!
Jak dwóch chwycę za czuprynę!
Dalej żwawo młynka z niemi —
Jak cepami wkoło młócę.
Ile razy się obrócę,
600
Po dziesięciu ich na ziemi.
Tak mi rosła wciąż mogiła,
A gdy z murem równa była,
Otworzyłem obie dłonie
I stanąłem na tej stronie.
605
Lecz co jeszcze…

CZEŚNIK

Tfy! do czarta!…

PAPKIN

Podziwienia rzecz jest warta,
Że uniosłem z sobą jeńca —
Teraz, panie, czekam wieńca[64].

CZEŚNIK

spostrzegłszy Wacława
610
Cóż to znaczy?

PAPKIN

ocierając czoło
Komisarza
Pana Milczka w jasyr[65] wziąłem.

CZEŚNIK

A to po co? — jakim czołem[66]?

PAPKIN

Ja zabieram, co się zdarza.

CZEŚNIK

do Wacława
615
Waszeć z Bogiem ruszaj sobie
I uwiadom swego pana,
Że jak w jakim bądź sposobie
Mnie zaczepka będzie dana,
To mu taką fimfę[67] zrobię,
620
Iż, nim rzuci wkoło okiem,
Wytnie kozła[68] pod obłokiem. —
Waść się wynoś szybkim krokiem.

PAPKIN

Poświęć się tu czyjej sprawie!
Walcz jak Achil[69], radź jak Kato[70],
625
Pozazdroszczą twojej sławie
I sto czartów dadzą za to.

KonfliktWACŁAW

do Cześnika
Przebacz, panie, słów niewiele,
Które wyrzec się ośmielę:
Jesteś gniewny na sąsiada,
630
Że ci czasem na zawadzie…

CZEŚNIK

Czasem? — Zawsze!

WACŁAW

On powiada…

CZEŚNIK

Niech nie słyszę o tym gadzie.

WACŁAW

Czy nie byłoby sposobu,
635
Ustąpiwszy ze stron obu,
Zapomniawszy przeszłe szkody,
Do sąsiedzkiej wrócić zgody?

CZEŚNIK

KłótniaJa z nim w zgodzie? — Mocium panie,
Wprzódy słońce w miejscu stanie!
640
Wprzódy w morzu wyschnie woda,
Nim tu u nas będzie zgoda!

WACŁAW

Dzisiaj umysł niespokojny
Za porywczo sąd wyrzeka…

CZEŚNIK

Od powietrza, ognia, wojny,
645
I do tego od człowieka,
Co się wszystkim nisko kłania,
Niech nas zawsze Bóg obrania.

WACŁAW

Lepiej nisko niż nic wcale.

CZEŚNIK

Brednia!

WACŁAW

650
Ale…

CZEŚNIK

Nie ma ale!

WACŁAW

Nie broń, panie, mieć nadziei…

CZEŚNIK

Bronię, do kroć sto tysięcy!
I niech o nim nie wiem więcej,
655
Ni o jego
ironicznie zmierzając do Wacława
kaznodziei[71],
Bo się obom, mocium panie,
Jakem szlachcic, co dostanie.
Odchodzi w drzwi środkowe

SCENA DRUGA

Papkin, Wacław

PAPKIN

Diabeł pali w tym Cześniku.

WACŁAW

660
Chcieć ich zbliżyć czasu szkoda.

PAPKIN

Mało zysku, dużo krzyku.

WACŁAW

Tych dwóch ludzi — ogień, woda.

PAPKIN

Cóż, paniczu, będzie z nami?

WACŁAW

Ha, zostanę tu w niewoli.

PAPKIN

665
Walka, Słowo, Rycerz, KłamstwoBrałem jeńców tysiącami,
Co zawiśli od mej woli;
Bom lat dziesięć toczył boje,
Gdzie się lały krwawe zdroje,
Tak, że wkoło na mil cztery
670
Jak czerwone było morze. —
Tam zyskałem i ordery,
I tytuły, i honory;
Ale tego być nie może.
Zbyt to szczytne dla nas wzory;
675
Dziś utarczka jest igraszką,
A twa wolność będzie fraszką.

WACŁAW

Ja w niewoli tu zostanę.

PAPKIN

Prawo wstrzymać jest mi dane,
Alem zawsze był wspaniały,
680
Przyjmę zatem okup mały.

WACŁAW

Ja w niewoli zostać muszę.

PAPKIN

Znaj więc wielką moją duszę:
Jesteś wolny — idź do diaska.
A za wolność dasz, co łaska.

WACŁAW

685
Ja zostanę tu w niewoli.

PAPKIN

Ale Cześnik nie pozwoli.

WACŁAW

Kto mnie ujął, niech mnie trzyma.

PAPKIN

Ale, bratku, sensu nié ma[72];
Nie daj grosza, a idź sobie.

WACŁAW

690
I pół kroku stąd nie zrobię.

PAPKIN

Idź, bom gotów użyć broni.

WACŁAW

zawsze z flegmą[73]
A ja tylko własnej dłoni.

PAPKIN

na stronie
Cóż za człowiek, u kaduka!
Samochcący guza szuka
695
I mnie jeszcze go nagoni.
do Wacława
Bój się Boga — idź do czarta.

WACŁAW

Nie, nie pójdę — tu zostanę.

PAPKIN

A to jakaś ćma uparta!

WACŁAW

pokazując na sakiewkę
Ale patrz no, bratku, co to?

PAPKIN

700
Brzęknij tylko.

WACŁAW

Złoto?

PAPKIN

Złoto.

WACŁAW

Będzie twoim.

PAPKIN

Niech pan siada.

WACŁAW

705
Ale darmo nikt nie daje.

PAPKIN

Wielka prawda! — Cóż wypada,
Abym zrobił? Gdyż zostaję
W położeniu arcyciasnym:
Za procentem[74] moim własnym
710
Trzeba jeździć jak w konkury,
A w kieszeni, panie bracie,
Albo pustki, albo dziury.

WACŁAW

Kocham Klarę.

PAPKIN

na stronie
Otóż macie!

WACŁAW

715
I chcę zostać tu przy Klarze.

PAPKIN

To źle.

WACŁAW

chowając sakiewkę
Czy źle?

PAPKIN

zatrzymując mu rękę
Niekoniecznie,
Ale Cześnik w tym zamiarze
720
Będzie pewnie działać sprzecznie.

WACŁAW

Niechaj nie wie.

PAPKIN

Jak się dowie?

WACŁAW

Niech mnie przyjmie.

PAPKIN

Trudno będzie.

WACŁAW

brzęcząc złotem
725
Tu początek, koniec w głowie.

PAPKIN

A jak Cześnik na mnie wsiędzie[75]?

WACŁAW

Nic nie znaczy.

PAPKIN

Ba! jak komu.
wzruszając głową
I dla Klary — komisarza.

WACŁAW

730
Jestem Wacław.

PAPKIN

Syn Rejenta!
O dla Boga! I w tym domu!
Waszmość obu nas naraża,
Oba idziem na praszczęta[76].
Wacław brzęknął sakiewką.
735
Brzęczy pięknie…

WACŁAW

Miej za dane,
Jeśli w służbie tu zostanę.

PAPKIN

Ha! spróbuję…
chce wziąć sakiewkę

WACŁAW

odsuwając
Później nieco —
740
Lecz pamiętaj, że z mej wieży
Szybko kulki na dół lecą —
Fiut z wiatrówki — Papkin leży…
Gdyby zdradzić chęć go jęła.

PAPKIN

W skrytym toku tego dzieła
745
Tak postąpię, jak należy,
Nie zważając na przymówkę.
Ale, Waciu, jak mnie kochasz,
Dzisiaj jeszcze spal wiatrówkę.

WACŁAW

Nie trać czasu.

PAPKIN

750
Idę, idę.
na stronie
Diabeł nadał tryumf taki!
Coraz głębiej włażę w biédę.
W moim jeńcu mam rywala —
Przykro z bliska — gorzej z dala —
755
Tamten zamknie, ten zastrzeli —
A bodaj cię diabli wzięli!
wracając ode drzwi
A sakiewka?

WACŁAW

Zostać może.

PAPKIN

W samej rzeczy?

WACŁAW

760
Nie inaczéj.
Papkin wychodzi środkowymi drzwiami.

SCENA TRZECIA

Wacław, Klara

KLARA

Co wyrabiasz, o mój Boże!
Trzeba by mi być w rozpaczy,
Żebym tylko czasu miała.

WACŁAW

Co się stało? co się dzieje?

KLARA

765
Jeszcze mi się w oczy śmieje!
Ja wiem wszystko, bom słuchała —
Chcesz tu zostać.

WACŁAW

Cóż w tym złego?

KLARA

Miej rozsądek.

WACŁAW

770
Cóż mi z niego?
Kiedy już jest dowiedzione,
Że rozsądku zwykłą drogą
Niezawodnie połączone
Losy nasze być nie mogą.
775
Po cóż w dawnej trwać kolei[77]?
Dalej żwawo manowcami,
Gdzie zadnieje[78] brzask nadziei,
Gdzie mniej ciemno jest przed nami!
Nie rzucajmy na bok okiem,
780
Bo przepaści pewnie wkoło,
Ale w niebo wzniósłszy czoło,
Śmiałym naprzód idźmy krokiem.
A jeżeli stałość będzie
Towarzyszyć w naszym pędzie,
785
Mimo sporu, przeszkód wielu
Dojdziem przecie kiedyś celu.

KLARA

Dobrze mówisz, idźmy śmiało!
Prostą drogą zyszczym[79] mało,
Przekonałeś, przyjacielu;
790
Lepiej mówisz niż dziś rano,
Gdyś ucieczkę z sobą radził.
Ale nużby cię poznano?
Nużby Papkin ufność zdradził?

WACŁAW

Nie patrz w przepaść, moja droga,
795
Tu do serca nachyl skronie:
Prędko zniknie każda trwoga,
Gdy w miłości wzrok utonie.

KLARA

Zostań zatem w imię Boże,
Masz ode mnie pozwolenie.

WACŁAW

800
Twoje, Klaro, nie pomoże,
Lubo z życiem równie cenię.

KLARA

I do stryja trafim może,
A to wolą Podstoliny.
Bo wiedz, iż w tej właśnie chwili
805
Miłość sobie oświadczyli —
Ona skromna, raczka spiekła,
Ale rączkę mu przyrzekła.
Ująć ci ją łatwo będzie,
Pochlebiając w każdym względzie.
810
Chwal bez miary rozum, cnoty,
Piękność, kształtność jej osoby,
A czym zechcesz, w naszym domu
Tej zostaniesz jeszcze doby.

WACŁAW

Z komisarza na pisarza!
815
Zły coś pozór stąd wynika!
Ależ znowu, wszak się zważa
Honor służby u Cześnika.

KLARA

Biegnę, powiem Podstolinie,
Że ktoś z prośbą tu ją czeka.
podając mu rękę
820
Miej nadzieję — złe przeminie —
Chwila szczęścia niedaleka.
odchodzi w drzwi prawe

SCENA CZWARTA

WACŁAW

KobietaPrzed godziną z trwogi mdleje,
Za godzinę — wzorem męstwa.
To nie widzi podobieństwa,
825
To ma więcej niż nadzieję. —
O płci piękna, luba, droga!
Twoja radość, twoje żale
To jeziora lekkie fale:
Jedna drugą ciągle ściga,
830
Ta się schyla, ta się dźwiga,
Ale zawsze w blasku słońca,
Zawsze czysta i bez końca! —
A my dumni władcy świata,
Mimo siebie pochwyceni,
835
Za tym cieniem, co ulata,
Całe życie, z chwili w chwilę,
Przepędzamy jak motyle.

SCENA PIĄTA

Wacław, Podstolina z drzwi prawych.

KochanekPODSTOLINA

Gdzież suplikant[80]? — O cóż prosi?

WACŁAW

z niskim ukłonem
Tu jest natręt.

PODSTOLINA

840
Ty młodzianie?

WACŁAW

jeszcze nachylony
Zbyt się winnym może stanie,
Iż tak śmiało wzrok podnosi…
Ha!

PODSTOLINA

Co widzę!

WACŁAW

po krótkim milczeniu
845
Anna!

PODSTOLINA

Wacław!

WACŁAW

z pomieszaniem
Nie wiem wprawdzie…

PODSTOLINA

To spotkanie!…

WACŁAW

Ty więc jesteś Podstoliną?

PODSTOLINA

850
Nie wiedziałżeś?

WACŁAW

jak wprzódy
Przed godziną…
na stronie
Co tu mówić! — z jakiej roli? —

PODSTOLINA

Nie wiedziałżeś, że podstoli
Czepiersiński, mąż mój trzeci,
855
Niech nad duszą Bóg mu świeci,
Zaślubiwszy mnie na wiosnę,
Już w jesieni leżał w grobie?

WACŁAW

Tak, tak, przypominam sobie.

PODSTOLINA

Oddał ducha na mym łonie.

WACŁAW

roztargniony
860
Oddał? — tak, tak, oddał pewnie.

PODSTOLINA

WdowaZapłakałam zrazu rzewnie:
Nie mieć męża mocno boli;
Lecz i smutek w czasie tonie.

WACŁAW

roztargniony
Więc utonął pan Podstoli…

PODSTOLINA

865
Któż powiada?

WACŁAW

Nie powiada?
Dobrze. — Zatem odejść muszę.

PODSTOLINA

zatrzymując go
Co on myśli? co on gada?
Ty szalejesz, na mą duszę!

WACŁAW

870
To być może.

PODSTOLINA

czule
Flirt, KłamstwoJa cię zwiążę,
Ja cię zamknę, drogi książę.

WACŁAW

Ach, nie powtórz tego słowa!
Patrz, jak wstydem cały płonę
875
Za studenckie przewinienia.
Ni tytułu, ni imienia
Wacław dalej nie zachowa.
Bo te były —

PODSTOLINA

Cóż?

WACŁAW

880
Zmyślone.

PODSTOLINA

Wszystko?

WACŁAW

Wszystko, co do joty.

PODSTOLINA

I nie księciem?

WACŁAW

Ani trochę.

PODSTOLINA

885
Cóż za powód?

WACŁAW

Myśli płoche,
Szał młodości — chęć pustoty —
Jednym słowem, coś bez celu
Jak to każde głupstwo prawie.

PODSTOLINA

890
Ależ miłość twa, Wacławie?

WACŁAW

na stronie
Siedźże teraz w wilczym dole[81]!

PODSTOLINA

Ten rumieniec na twym czole
Jak tłumaczyć? — Ja czekałam,
W całej Litwie cię szukałam,
895
Lecz o księciu Radosławie
Nikt nie wiedział, nie mógł wiedzieć.

WACŁAW

Byłem… młody…

PODSTOLINA

powtarzając ironicznie
«Byłem młody?»
Ale biegły w swojej sztuce.

WACŁAW

900
Tego nie wiem.

PODSTOLINA

Są dowody.

WACŁAW

A to jakie?

PODSTOLINA

Twoja zdrada.

WACŁAW

Żem się zmienił, być to może;
905
Trudnoż kochać nieustannie!
Lecz gdy karcić mnie wypada,
Cóż przystoi zmiennej Annie? —
Nie szukałaś zbyt daleko,
Nie czekałaś czas zbyt długi —
910
Podstolemu spadło wieko,
Już ci Cześnik na usługi,
I niech dzisiaj Cześnik ziewnie,
Jutro krajczy będzie pewnie[82].
Ja wyrzutów ci nie robię,
915
Owszem, owszem, szczęść ci Boże,
Lecz co czynić wolno tobie,
Niechże każdy czynić może.
Miłość, Zdrada, PrzemianaGdym więc zmieniał czucia moje,
Szedłem tylko w twoje ślady;
920
I zdradzaliśmy oboje,
Lub też wcale nie ma zdrady.

PODSTOLINA

Jestem wdową, mój Wacławie.

WACŁAW

Ja żonaty jestem prawie.

PODSTOLINA

Któż ty jesteś, ty zbyt znany?

WACŁAW

925
Wacław Milczek.

PODSTOLINA

Syn Rejenta?!
Tu, w tym domu…

WACŁAW

kończąc
Zabłąkany.

PODSTOLINA

Jestem trwogą wskróś przejęta —
930
W oczach ciemno — serce bije —
Jak cię Cześnik tu odkryje!…
Jak rywala pozna w tobie!…

WACŁAW

Ach, nie znajdzie go już we mnie.

PODSTOLINA

Nie zapieraj się daremnie:
935
Wszak błagałeś Podstolinę,
By do ciebie wyjść raczyła.
Czegóż żądasz?

WACŁAW

Niechaj zginę,
Jeśli sam wiem. — Bywaj zdrowa!

PODSTOLINA

zatrzymując go
940
Zawsze jeszcze dawna głowa!
Stój, nie odchodź!

WACŁAW

na stronie
Ach, Papkinie,
Wziąłeś, wziąłeś mnie w niewolę!

PODSTOLINA

Tyś kochany był jedynie;
945
Nad sto książąt ciebie wolę! —
Do mych komnat chodź w ukrycie,
Tam bezpieczny będziesz, luby,
Bo cię broni moje życie,
Bo z obrony szuka chluby.

SCENA SZÓSTA

Podstolina, Wacław, Klara z drzwi prawych.

WACŁAW

ujrzawszy Klarę, boleśnie
950
Ach!

KLARA

wesoło
I cóż?

PODSTOLINA

To jest…

WACŁAW

Nic nié ma…

KLARA

do Podstoliny
Czegóż żąda?

PODSTOLINA

na stronie
955
Co powiedzieć?

KLARA

na stronie
Dobrze idzie — już z nim trzyma.
głośno
Nie powinnam może wiedzieć?

WACŁAW

O, dlaczego!

PODSTOLINA

Wielkiej wagi
960
Jest interes jegomości,
Działać trudno bez rozwagi.
Zatem, proszę, nie mów słowa,
Że o jego wiesz bytności —
Później całą rzecz wyłuszczę.

WACŁAW

cicho do Podstoliny
965
Ja odejdę.

PODSTOLINA

podobnież
Ja nie puszczę.
głośno
Proszę z sobą waszmość pana!
Jego sprawa zawikłana,
Muszę przejrzeć dokumenta.
do Klary, całując ją w czoło
970
A Klarunia niech pamięta
Nie powiadać nic nikomu.

KLARA

Nikt się w tym nie dowie domu.

PODSTOLINA

Bo nad miarę nam zaszkodzi;
Później powiem, o co chodzi.
odchodzi kiwnąwszy na Wacława, który ze spuszczoną głową odchodzi za nią w drzwi prawe

KLARA

sama
975
Śmieszniejszego cóż być może,
Jak gdy zwodzić chce zwiedziony!
Ach, jak Wacław w swej pokorze
Zdał się wzywać jej obrony!
Ledwiem, ledwie śmiech wstrzymała,
980
Ale hola, hola, panno!
Do tryumfu nie masz prawa;
Choć początek dobry miała,
Nie wygrana przeto sprawa.

SCENA SIÓDMA

Klara, Papkin

PAPKIN

985
Złotosiejny wzrok Febowy[84]
Niesie skwarem śmierć liliji,
Aż nakłoni białej głowy;
A zebrana na błękicie
Płodorodna kropla rosy
990
Wraca zwiędłej nowe życie
I unosi pod niebiosy —
Równo-władna, równo-czynna
Prezencyja[85] twoja miła,
Starościanko miodopłynna,
z ukłonem
995
Dla twojego sługi była.
Jużem bliski był zwiędnienia,
Gdy twe oko wszystko zmienia.
Oby kiedyś dały bogi,
Abym niosąc odwet[86] drogi,
1000
Nim czas raźniej machnie kosą[87],
Był twym żarem, był twą rosą.
ukłon głęboki

KLARA

ironicznie całą tę scenę, oddając niski ukłon
Równie z rytmu[88] jak z oręża
Tak sławnego dostać męża
Jest zaszczytem białogłowy[89];
1005
Ale każdy dziś młodzieniec
Miłosnymi, czczymi słowy
Zwykł przeplatać ślubny wieniec,
Trudno zawsze dawać wiarę.

PAPKIN

Czyż nie wierzyć, wielkie nieba!
1010
Że się kocha piękną Klarę?
Czyliż na to przysiąg trzeba?

KLARA

Że się kocha — nie potrzeba;
A że zawsze równie będzie
I przysięga nic nie znaczy.

PAPKIN

1015
Ach, na serca mego grzędzie
Niech twe ziarnko bujać raczy:
A zadatek ten twój mały
Puści korzeń wiecznotrwały.

KLARA

Rycerz, Dama, ObyczajeW dawnych czasach rycerz prawy,
1020
Lubo[90] zdobion wieńcem sławy,
Lubo staczał krwawe boje,
Nim oświadczył miłość swoję —
Ku czci drogiej swej kochanki
W turniejowe wjeżdżał szranki[91],
1025
Tam na kopią dzielnie gonił,
Po dziesięciu zsadzał z koni,
I dopiero gdy się skłonił
Wziąć nagrodę z lubej dłoni,
Błagał, aby sercu miła
1030
Kochać mu się pozwoliła —
By mu wolno pod jej barwą
Kruszyć kopie, miecze ścierać,
Dla niej tylko żyć, umierać!

PAPKIN

Z tego stroju i z tej broni
1035
Marsowego znać piastuna[92],
Co w rycerskiej zbiegł pogoni
Od bieguna do bieguna.
Oby moja Artemiza,
Światu groźne to żelazo,
1040
Krwią jak gąbka napęczniałe,
Przemówiło choć tą razą[93]
Wam na wiarę, mnie na chwałę —
z coraz większym zapałem
Walka, Rycerz, SłowoGdzie na skale gród kamienny,
Gdzie działami mur brzemienny,
1045
Gdzie bagnetów ostre wały,
Gdzie sklepienie z dzid i szabli —
Tam był Papkin — lew zuchwały!
Strzelec boski! — rębacz diabli!
Jęk, szczęk, krzyk, ryk, śmierć dokoła —
1050
Tu bezbronny pardon woła,
Tu dziewica ręce łamie,
Matka płacze, dziecię kwili,
Ale spada moje ramię:
Ci, co żywi, już nie żyli.
Klara parska śmiechem.
1055
Przebacz zapał zgrozo-krwawy
Rycerskiego uniesienia,
Ale widzisz: dość mam sławy,
Brak mi tylko pozwolenia,
Bym w fortunnych stanął rzędzie,
1060
Których celem Klara będzie.

KLARA

Więc zezwalam.

PAPKIN

klękając
Rycerz, DamaPrzyjmij śluby…

KLARA

Hola! teraz lata próby,
W nich dowody posłuszeństwa,
1065
Wytrwałości i śmiałości.

PAPKIN

Fircyk, Kochanek, Rycerz, Dama, Flirt, ŻartO królowo wszechpiękności!
Ornamencie[94] człowieczeństwa!
Powiedz: «W ogień skocz, Papkinie» —
A twój Papkin w ogniu zginie.
wstaje

KLARA

1070
Nie tak srogie me żądanie:
Klejnot rycerskiego stanu
Pastwą ognia nie zostanie.
Lecz powtarzam waszmość panu:
Posłuszeństwa, wytrwałości
1075
I śmiałości żądam próby.

PAPKIN

W każdej znajdę powód chluby.

KLARA

MilczeniePosłuszeństwa chcąc dać miarę
Milczeć trzeba sześć miesięcy.

PAPKIN

Nic nie gadać?

KLARA

1080
Tak — nic więcéj.
JedzenieWytrwałości zaś dam wiarę,
Gdy o chlebie i o wodzie…

PAPKIN

Tylko, przebóg, niezbyt długo.

KLARA

Rok i dni sześć.

PAPKIN

boleśnie
1085
Jestem w grobie…
z ukłonem
Ale zawsze twoim sługą.

KLARA

Odwaga, PotwórZaś śmiałości — w tym sposobie
Da mi dowód, kto dać zechce:
W oddalonej stąd krainie
1090
Jadowity potwór słynie,
Najmężniejszym trwogą bywa,
Krokodylem się nazywa.
Niech go schwyci i przystawi,[95]
Moje oko nim zabawi;
1095
Bom ciekawa jest nad miarę
Widzieć żywą tę poczwarę.
To jest wolą niewzruszoną —
A kto spełni, co ja każę,
Ten powiedzie przed ołtarze,
1100
Tego tylko będę żoną.
ukłoniwszy się, odchodzi w drzwi prawe

SCENA ÓSMA

PAPKIN

po długim milczeniu
ironicznie
Tylko tyle!
Co za koncept[96], u kaduka!
Pannom w głowie krokodyle,
1105
Bo dziś każda zgrozy szuka.
To dziś modne, wdzięczne, ładne,
Co zabójcze, co szkaradne! —
Dawniej młoda panieneczka
Mile rzekła kochankowi:
1110
«Daj mi, luby, kanareczka» —
A dziś każda swemu powié[97]:
«Jeśli nie chcesz mojej zguby,
Krrokodyla daj mi, luby!»
po krótkim milczeniu
Post, milczenie — wszystko fraszka,
1115
Straży przy mnie nie postawi. —
Ale potwór nie igraszka,
Czart, nie Papkin go przystawi.
idzie ku drzwiom prawym i spotyka się z wybiegającym Wacławem
Ha!

WACŁAW

Co?

PAPKIN

1120
Nic.

WACŁAW

rzucając mu sakiewkę
Masz — milcz, bo wiesz!

PAPKIN

chwytając sakiewkę
Wiem.
Wacław odchodzi. Po krótkim milczeniu.
Wiem? — Nic nie wiem! — Czy zostaje,
Czy odchodzi, za co daje,
1125
Nie wiem wcale. — Wiem, że złoto,
Wiem, że dając zrobił ładnie,
Ale nie wiem, od Cześnika
Czy mi na kark co nie spadnie. —
Wiem, jak zdradzę zalotnika,
1130
Że z wiatrówki dmuchnąć gotów,
Ale nie wiem, nie wiem wcale,
Czy na końcu z tych obrotów
Od Cześnika łeb ocalę. —
Wiem i nie wiem — sprawa diabla:
1135
Tutaj kulka, a tu szabla —
Jednak dobrze rzekł pan Benet:
podrzucając sakiewkę
Beatus, qui tenet[98].

SCENA DZIEWIĄTA

Papkin, Cześnik z drzwi środkowych.

CZEŚNIK

Winszuj, waszmość, mi sukcesu!
Dzisiaj moje zrękowiny[99]:
1140
Już finalnie[100], bez regresu[101]
Słowom dostał[102] Podstoliny.

PAPKIN

Ja wiem, jak to przyszło drogo:
Wszak ci moją to robotą.

CZEŚNIK

O! waściną! — Patrzcie no go!
1145
Mnie się waszeć pytaj o to.
oglądnąwszy się[103]
Tak mi się tam w dobrą chwilę
Nawinęła snadnie[104], mile,
Dała zezek, umizg taki,
Żem posunął w koperczaki[105]. —
1150
Ona daléj w ceregiele[106]
Ni siak, ni tak, tędy, siędy,
A ja sobie coraz bliżej,
Śród chychotek, śród gawędy
Bliżej… bliżej… cmok! nareszcie —
dobrodusznie
1155
A! zrobiłem wstyd niewieście;
Jak alkiermes[107] wskróś spłonęła —
Mnie konfuzja[108] ogarnęła —
Tak że wziąwszy za pas nogi,
Chciałem drapnąć za trzy progi. —
1160
Wtedy ona, mocium panie,
Zawołała: «Stój, Macieju —
Niech się twoja wola stanie,
Ja przyjmuję ją w pokorze —
Masz ten pierścień — szczęść nam Boże!»

PAPKIN

1165
Daj go kaci! wielka sztuka!

CZEŚNIK

w złości
Z rewerencją[109], u kaduka,
Bo…
wskazuje drzwi

PAPKIN

A zawsześ w gniewie skory.
Jakie by to były spory,
1170
Gdybym nie miał krwi zimniejszej —
Ale mówmy o ważniejszej
Teraz rzeczy.

CZEŚNIK

Ja tak radzę.

PAPKIN

Ów młodzieniec od Rejenta,
1175
Co mnie długo popamięta,
Bardzo prosi, czy nie może
Przy waszmości zostać dworze.
Zdatny, zwinny, wierny będzie,
Lecz co z tego?
tajemnie
1180
Mówią wszędzie,
Że za kołnierz nie wyleje[110].

CZEŚNIK

Nie wyleje czy wyleje —
Miejsca u mnie nie zagrzeje:
Bo nie będę z ziemi zbierał,
1185
Co Milczkowi z nosa spadnie…
Chyba gdyby się opierał,
Chciał zatrzymać samowładnie,
Wtedy przyjmę na przekorę.
Będziesz mógł to poznać snadnie,
1190
PojedynekBo imprezę inną biorę[111]:
Za dzisiejszą mą swawolę
I że w murze gdzieś tam dziura,
Gotów pieniać[112] mnie szlachciura —
Więc krzyżową[113] skończyć wolę,
1195
Pójdziesz wyzwać, mocium panie;
Circa quartam[114] i niech mi stanie
U trzech kopców w Czarnym Lesie,
do siebie
Jak mu utnę jedno ucho,
A czej[115] z drugim się wyniesie!

PAPKIN

1200
Lepiej pisać.

CZEŚNIK

A, broń Boże!
Tam objaśnień, tam namowy,
Tam potrzeba tęgiej głowy.

PAPKIN

Muszę przyznać się waszmości:
1205
Od ostatniej mej słabości
Tak zgłupiałem!

CZEŚNIK

To być może.

PAPKIN

Zatem…

CZEŚNIK

Wykręt nie pomoże.

PAPKIN

1210
Miejże, człeku, Boga w duszy,
Nie wysyłaj nieboraka;
Nim mu w lesie utniesz uszy,
Mnie tam spotka hańba jaka —
Wszakżeś mówił dzisiaj rano:
1215
«Miłe mi jest jeszcze życie,
Gotów otruć, zabić skrycie».

CZEŚNIK

Skrycie — nie, na boskim świecie!

PAPKIN

niekontent
Ej tam, co tam!

CZEŚNIK

Tać ci przecie
1220
Mnie pod nosem łba nie utnie.

PAPKIN

Diabeł nie śpi.

CZEŚNIK

Bałamutnie[116]!

PAPKIN

pokazując powieszenie
A nużby mnie…

CZEŚNIK

grożąc
Niech spróbuje!
1225
Taką bym mu kurtę skroił!

PAPKIN

Diabliż mi tam po tej kurcie,
Jak zadyndam gdzie na furcie.

CZEŚNIK

głaszcząc go
Wiesz co, Papciu — spraw się ładnie,
A w kieszonkę grubo wpadnie.
całuje go w czoło i odchodzi w drzwi lewe, Papkin, ze skrzywioną twarzą i kiwając głową, w drzwi środkowe

AKT TRZECI

Pokój Rejenta.

SCENA PIERWSZA

Rejent siedzi przy stoliku i pisze. Dwóch mularzy przy drzwiach stoi.
Rejent, MULARZE

REJENT

1230
Mój majstruniu, mówcie śmiało,
Opiszemy sprawę całą;
Na te ciężkie nasze czasy
Boskim darem takie basy[117].
Każdy kułak spieniężymy:
1235
Że was bito, wszyscy wiémy.

MULARZ

Niekoniecznie.

REJENT

Bili przecie,
Mój majstruniu.

MULARZ

Niewyraźnie.

REJENT

1240
Czegóż jeszcze wam nie stało[118]?
Bo machano dosyć raźnie.

MULARZ

Ot, szturknięto[119] tam coś mało.

DRUGI MULARZ

Któż tam za to skarżyć zechce!

REJENT

Prawnik, SłowoLecz kto szturka, ten nie łechce?

MULARZ

1245
Ha! Zapewne.

REJENT

A więc bije?

MULARZ

Oczywiście.

REJENT

Komu kije
Porachują kości w grzbiecie,
1250
Ten jest bity — wszak to wiecie?
A kto bity, ten jest zbity?
Co?

MULARZ

Ha! dobrze pan powiada,
Ten jest zbity.

REJENT

1255
Więc was zbili,
To rzecz jasna, moi mili.

MULARZ

Ta, już jakoś tak wypada.

REJENT

napisawszy
Skaleczyli?

MULARZ

A, broń Boże!

REJENT

1260
Nie, serdeńko?

MULARZ

Ach, nie.

REJENT

Przecie
Znak, drapnięcie?

MULARZ

pomówiwszy z drugim
Znajdziem może.

REJENT

1265
A drapnięcie, pewnie wiecie,
Mała ranka, nic innego.

MULARZ

Tać, tak niby.

REJENT

Mała, wielka,
Jednym słowem, rana wszelka
1270
Skąd pochodzi?

MULARZ

Niby… z tego…

REJENT

Z skaleczenia.

MULARZ

Nie inaczej.

REJENT

Mieć więc ranę tyle znaczy,
1275
Co mieć ciało skaleczone:
Że zaś raną jest drapnięcie,
Więc zapewnić możem święcie,
Że jesteście skaleczeni,
Przez to chleba pozbawieni.

MULARZ

1280
O! to znowu…

REJENT

Pozbawiony
Jesteś, bratku, i z przyczyny,
Że ci nie dam okruszyny —
pisze
Zatem, zatem skaleczeni,
1285
Przez to chleba pozbawieni,
Z matką — żoną — czworgiem dzieci.

MULARZ

Nie mam dzieci.

DRUGI MULARZ

Nie mam żony.

REJENT

Co? nie macie? — nic nie szkodzi —
1290
Mieć możecie — tacy młodzi.

MULARZ

Ha!

DRUGI MULARZ

Tać prawda.

REJENT

napisawszy
Akt skończony.
Teraz jeszcze zaświadczycie,
1295
Że nastawał na me życie.
Stary Cześnik, jęty szałem,
Strzelał do mnie.

MULARZ

Nie widziałem.

REJENT

Wołał strzelby.

DRUGI MULARZ

1300
Nie słyszałem.

MULARZ

Wołał wprawdzie: «Daj gwintówki!» —
Lecz chciał strzelać do makówki.

REJENT

Do makówki… do makówki…
SkąpiecNo, no, dosyć tego będzie —
1305
Świadków na to znajdę wszędzie —
Nie brak świadków na tym świecie,
Teraz chodźcie — bliżej! bliżej! —
Znakiem krzyża podpiszecie. —
Michał Kafar trochę niżej —
1310
Tak, tak — Maciej Miętus — pięknie! —
Za ten krzyżyk będą grosze,
A Cześniczek z żółci pęknie.

MULARZ

Najpokorniej teraz proszę,
Coś z dawnego nam przypadnie.

REJENT

1315
Cześnik wszystko będzie płacił.

MULARZ

Jakoś, panie, to nieładnie…

REJENT

Byleś wasze nic nie stracił.

MULARZ

Tum pracował…

REJENT

popychając ich ku drzwiom
Idźże z Bogiem,
1320
Bo się poznasz z moim progiem.

MULARZ

Tu zapłata, każdy powie…

REJENT

popychając ku drzwiom
Idź, serdeńko, bo cię trzepnę.

MULARZ

we drzwiach
Ależ przecie…

REJENT

zamykając drzwi
Bądźcie zdrowi!
1325
Dobrzy ludzie, bądźcie zdrowi!
wracając
SarmataCzapkę przedam, pas zastawię,
A Cześnika stąd wykurzę;
Będzie potem o tej sprawie
Na wołowej pisał skórze[120].
1330
Lecz tajemne moje wieści,
Jeśli wszystkie z prawdą zgodne,
Tym, czym teraz serce pieści,
Najboleśniej go ubodnę.

SCENA DRUGA

Rejent, Wacław

REJENT

W czas przychodzisz, drogi synu,
1335
Pomówimy słówek parę. —
siada i daje znak synowi, aby usiadł
Z niejednego twego czynu
Niezachwianą wziąłem wiarę,
Iż wstępując w moje ślady,
Pobożności kroczysz drogą;
1340
Że złe myśli, podłe rady
Nigdy zwieść cię z niej nie mogą.
Rade temu serce moje,
Quandoquidem[121] już przy grobie,
Żyję tylko jeszcze w tobie.
ociera łzy
1345
Sekatury[122] — gorzkie znoje,
W nieustannej alternacie[123]
Składam kornie ciebie gwoli[124]
Przy Najwyższym Majestacie;
Bo ja tylko, moje dziecię,
1350
Do fortunnej[125] twojej doli
Aspiruję[126] jeszcze w świecie.

WACŁAW

Łaski ojca dobrodzieja,
Acz nieczęsty, dowód drogi.

REJENT

W tobie jedna ma nadzieja,
1355
Lecz zazdroszczą mi jej wrogi;
Syna z ojcem chcą rozdzielić,
Chcą się smutkiem mym weselić.
Złego ducha pną mamidła,
Twej młodości stawią sidła.

WACŁAW

1360
Nie rozumiem.

REJENT

Nie rozumiesz?
Starościanka…

WACŁAW

Cna dziewica,
Tę ubóstwiać…

REJENT

1365
Skrycie umiesz…

WACŁAW

Jeśli była tajemnica,
To dlatego, żem chciał wprzody[127]
Do sąsiedzkiej skłonić zgody.

REJENT

Mnie z Cześnikiem? — O mój Boże!
1370
Któż jej więcej pragnąć może
Niż ja, człowiek bogobojny.

WACŁAW

Zezwól zatem, abym z Klarą…

REJENT

Być nie może żadną miarą;
Cześnik burda[128], ja spokojny.

WACŁAW

1375
Lecz cóż Klara temu winna,
Że czasami stryj szalony?

REJENT

Innej waści trzeba żony;
I, serdeńko, będzie inna.

WACŁAW

1380
Ach, mój ojcze, wyrok srogi…

REJENT

Nieodmienny, synku drogi.

WACŁAW

Moja dola, rzekłeś przecie,
Jednym[129] celem na tym świecie.

REJENT

Bóg to widzi i ocenia.

WACŁAW

1385
Ja ją kocham.

REJENT

z uśmiechem
To się zdaje.

WACŁAW

Nie przeżyję rozłączenia.

REJENT

Ja się tego nie przestraszę.

WACŁAW

I przysięgam.

REJENT

surowo
1390
Zamilcz wasze!
ze słodyczą
Co los spuści, przyjąć trzeba:
Niech się dzieje wola nieba. —
Lecz, serdeńko, gdyś tak stały,
Gdzież dawniejsze twe zapały?
1395
Milczysz — jakże?
ironicznie
Nie do wiary,
Jak o wszystkim wie ten stary!

WACŁAW

Młodość… może…

REJENT

Podstolina
1400
Była quondam[130] ta jedyna!
Ta wybrana! Ta kochana!
Teraz bawi u Cześnika.

WACŁAW

z pośpiechem
Zaręczona Cześnikowi.

REJENT

Póty temu nie uwierzę,
1405
Póki sama nie odpowié.

WACŁAW

Nie odpowié? Podstolina?

REJENT

Zapytałem ją w tej mierze;
A jeżeli Bóg dozwoli,
Przyjmie rękę mego syna.

WACŁAW

1410
Lecz nie przyjmie syn jej ręki.

REJENT

Syn posłuszny, Bogu dzięki. —
Intercyzę[131] przyłączyłem,
Gdzie dokładnie wyraziłem:
Która zerwać zechce strona,
1415
Ta zapłaci sto tysięcy.

WACŁAW

Moje szczęście warte więcéj.

REJENT

Szczęściem będzie taka żona.

WACŁAW

Wprzód mogiła mnie przykryje…
Lecz i Cześnik jeszcze żyje,
1420
On nas spali w pierwszym pędzie.

REJENT

z flegmą, jak zawsze
Ha! — to Cześnik wisieć będzie.
Niech się dzieje wola nieba,
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.

WACŁAW

Ojcze!

REJENT

1425
Synu!

WACŁAW

Ostre noże
Topisz w sercu syna twego.

REJENT

Nie ma złego bez dobrego.

WACŁAW

Zmień twój rozkaz.

REJENT

1430
Być nie może.

WACŁAW

rzucając mu się do nóg
Ach, litości!

REJENT

Tę zyskałeś!
Patrz, ja płaczę.

WACŁAW

wstając
Mieć nadzieję?

REJENT

1435
Nie, serdeńko, być nie może.

WACŁAW

Ja z rozpaczy oszaleję.

REJENT

Patrz, ja płaczę… ani słowa! —
Cnota, synu, jest budowa,
Jest to ziarno, które sieje…
Wacław odchodzi. Po krótkim milczeniu.
1440
Jeszcze diable[132] młoda głowa.

SCENA TRZECIA

REJENT

Co skłoniło Podstolinę,
Wdówkę tantną[133], wdówkę gładką,
Za takową iść gadzinę,
To dotychczas jest zagadką;
1445
Ale wątpić nie wypada,
Iż zamienić będzie rada.
prostując się
Acz i starość bywa żwawa,
Wżdy[134] wiek młody ma swe prawa.
Ale Cześnik, gdy postrzeże,
1450
Iż na dudka wystrychnięty,
Może… może… strach mnie bierze,
Apopleksją będzie tknięty…
Niech się dzieje wola nieba,
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.

SCENA CZWARTA

Rejent, Papkin

PAPKIN

wsuwając się trwożliwie
1455
Wolnoż wstąpić?

REJENT

Bardzo proszę.

PAPKIN

z najniższym ukłonem i nieśmiało
Pana w domu i Rejenta
Widzieć w godnej tej osobie
Chluba wielka, niepojęta
1460
Spada na mnie w tejże dobie,
Jak niemylnie pewnie wnoszę?

REJENT

pokornie
Tak jest — sługa uniżony.
Wolnoż mi się w odwet spytać,
Kogom zyskał honor witać?

PAPKIN

na stronie
1465
Hm! pokorna coś szlachciurka,
Z każdym słowem daje nurka[135]
Niepotrzebne miałem względy.
śmielej
Jestem Papkin.
Rejent wskazuje z ukłonem krzesło na środku stojące. Papkin przypatruje się z uwagą Rejentowi, który jak zawsze z założonymi na piersiach rękoma, nieporuszenie w miejscu stoi. Papkin mówi dalej na stronie.
Jak uważam,
1470
Skończę wszystko bez pomocy.
głośno, wyciągając się na krześle
Rycerz, SłowoJestem Papkin — lew północy,
Rotmistrz sławny i kawaler —
okazując gestem wstęgi orderowe
Tak, siak, tedy i owędy.
Mądry w radzie, dzielny w boju,
1475
Dusza wojny, wróg pokoju.
Znają Szwedy, muzułmany,
Sasy, Włochy i Hiszpany
Artemizy ostrze sławne
I nim władać ramię wprawne.
1480
Jednym słowem, krótko mówiąc,
Kula ziemska zna Papkina —
Teraz, bratku, daj mi wina.

REJENT

po krótkim wahaniu, na stronie
Nemo sapiens, nisi patiens[136].
Dostaje butelkę spod stolika kilimkiem nakrytego, patrzy w nią do światła, nalewa lampeczkę i podaje Papkinowi, który mówi, co następuje.

PAPKIN

na stronie
O! Brat szlachcic tchórzem podszyt! —
1485
Po zleceniu od Cześnika
Może sobie udrę łyka[137].
nakrywa głowę — pije
Cienkusz![138]
pije
deresz[139]!
pije

REJENT

na stronie
Nadto śmiało.

PAPKIN

1490
Istna lura[140], panie bracie,
Cóż, lepszego tu nie macie?

REJENT

Wybacz, waszmość, lecz nie stało[141].

PAPKIN

Otóż to jest szlachta nasza!
ze wzgardą
Siedzi na wsi — sieje, wieje —
1495
Zrzędzi, nudzi, gdera, łaje.
A dać wina — to nie staje.
idzie do stolika, nalewa sobie. Rejent nieporuszony prowadzi go oczyma
Albo jeśli przyjdzie flasza,
Samą maścią[142] już przestrasza;
Potem prosi: «Jeśli łaska» —
1500
Nie proś, nie nudź, hreczkosieju[143],
A lepszego daj, u diaska!

REJENT

Ależ mości dobrodzieju…

PAPKIN

pijąc
Mętne, kwaśne nad pojęcie —
Istna lura, mój Rejencie!

REJENT

na stronie
1505
Cierpliwości wiele trzeba;
Niech się dzieje wola nieba.

PAPKIN

Zwiedź piwnice wszystkie moje,
Gdzie z pół świata masz napoje,
Gdzie sto beczek stoi rzędem!
1510
Jeśli znajdziesz co takiego,
Dam ci, bratku, konia z rzędem.

REJENT

z ukłonem
Pozwól spytać, panie drogi,
Gdyż nie znana mi przyczyna,
Co w nikczemne moje progi
1515
Marsowego wiedzie syna?

PAPKIN

rozpierając się na krześle przy stoliku
Co? Chcesz wiedzieć?

REJENT

Proszę o to.

PAPKIN

Więc staję tu, wiedz, niecnoto,
Z strony jaśnie wielmożnego
1520
Cześnika Raptusiewicza,
Co go ranka dzisiejszego
Twych służalców sprośna dzicza[144],
Godna jednak pryncypała,
W jego zamku napaść śmiała.

REJENT

1525
TchórzostwoMówże, waszmość, trochę ciszéj,
Jego sługa dobrze słyszy.

PAPKIN

Mówię zawsze podług woli.

REJENT

Ależ bo mnie głowa boli.

PAPKIN

jeszcze głośniej
Że tam komu w uszach strzyka
1530
Albo że tam czyj łeb chory,
Przez to nigdy w pieśń słowika
Nie odmienią głos stentory[145].

REJENT

słodko
Ależ bo ja mam i ludzi.
Każę oknem cię wyrzucić.
Papkin w miarę słów Rejenta wstaje z wolna, zdejmując kapelusz.
1535
A tam dobry kawał z góry.

PAPKIN

O, nie trzeba.

REJENT

Jest tam który!
Hola!

PAPKIN

Niech się pan nie trudzi.

REJENT

1540
Pan jak piórko stąd wyjedzie.
do służących
Czekać w czterech tam za drzwiami!

PAPKIN

Ale na cóż to, sąsiedzie,
Tej parady między nami?

REJENT

Teraz słucham waszmość pana.
sadzając go prawie gwałtem
1545
Bardzo proszę — bardzo proszę —
siada blisko i naprzeciwko
Jakaż czynność jest mu dana?
nie spuszcza z oka Papkina

PAPKIN

Jesteś trochę nadto żywy:
Nie wiedziałem, Bóg mi świadkiem,
Że tak bardzo masz słuch tkliwy —
1550
Przestrzeż, proszę, gdy przypadkiem —
Jakieś słówko głośniej powiem.

REJENT

Czy się prędko rzeczy dowiem?

PAPKIN

bardzo cicho
Zaraz — Cześnik bardzo prosi…

REJENT

Hę!

PAPKIN

1555
Czy głośniej?
na znak potakujący Rejenta mówi dalej
Cześnik prosi…
To jest… raczej Cześnik wnosi,
Że, by skończyć w jednej chwili
Kontrowersją[146], co… zrobili…
nie mogąc uniknąć wzroku Rejenta, miesza się coraz więcej
1560
Dobrze mówię… co zrobili…
Kontrowersją… jak rzecz znana…
Że tak… to jest… że… sprzy… sprzyja…
odwracając się, na stronie
A to jakiś wzrok szatana,
Cały język w trąbkę zwija.

REJENT

1565
Ja nie jestem pojąć w stanie,
Waszmość prawisz zbyt zawiło.

PAPKIN

wstając
Bo to… bo te… wybacz, panie,
Wino trochę mocne było.
A nie jestem zbyt wymowny…
ciszej
1570
Czy tych czterech jeszcze stoi?

REJENT

Jednym słowem — mój szanowny,
Dobry sąsiad czego żąda?

PAPKIN

Lecz się poseł trochę —

REJENT

kończąc
…Boi.
1575
Bądź, serdeńko, bez obawy.

PAPKIN

Więc Cześnika prośba niesie,
Abyś waszmość circa quartam[147]
U trzech kopców w Czarnym Lesie
Stanął z szablą do rozprawy.

REJENT

ironicznie
1580
Stary Cześnik jeszcze żwawy!

PAPKIN

ośmielając się
Ba! To wszyscy wiedzą przecie,
Że niemylne jego ciosy —
Wszakże w całym już powiecie
Pokarbował szlachcie nosy,
1585
Tylko jeszcze…

REJENT

Ciszej, proszę.

PAPKIN

oglądając się na drzwi
Prawda, ciszej. — Cicho zatem
Jego grzeczną prośbę wnoszę
I dołączam moją własną
1590
O odpowiedź krótką, jasną.

REJENT

Tę listownie mu udzielę,
Ale jakże się to zgadza:
Wszak ci jutro ma wesele.

PAPKIN

śmielej
Tamto temu nie przeszkadza:
1595
Rano pierścień — w pół dnia szabla —
Wieczór kielich — w nocy…

REJENT

słodko
Cicho.

PAPKIN

Prawda, cicho.
na stronie
Sprawa diabla,
1600
Ani mrumru. — Czy mnie licho
Tu przyniosło w takie szpony!

REJENT

ironicznie
Wielkiż afekt[148] przyszłej żony?

PAPKIN

Fiu! fiu! fiu! — Taż z miłości
Trzykroć na dzień wpada w mdłości —
1605
Cześnik, także rozogniony,
Jak gromnica ku niej pała —
Będzie para doskonała.
A że wierna w każdej sprawie,
Ręce, nogi w zakład stawię.

SCENA PIĄTA

Rejent, Papkin, Podstolina

PODSTOLINA

1610
Otóż jestem na wezwanie
W twoim domu, mój Rejencie,
Co dowodem niech się stanie,
Żem zmieniła przedsięwzięcie.
CzynNie straciłam na namyśle
1615
Niepotrzebnym czasu wiele —
Bo ja rzadko kiedy myślę,
Alem za to chyża[149] w dziele
I nie mówiąc Cześnikowi:
Mój staruszku, bądźcie zdrowi,
1620
Milsze od was są sąsiady —
Podpisuję twe układy
I w minucie tutaj staję. —
oddając papier złożony
Waszmość panu jeden daję,
Drugi odpis u mnie będzie.
1625
Gdy więc pewność w każdym względzie
I wzajemnie dane słowa,
Witam ciebie jak synowa.

REJENT

Wielki splendor[150] na mnie spływa,
Moja pani miłościwa,
1630
I fortuna[151] w złotej nawie[152]
Żagiel dla mnie swój rozpięła,
Gdyś chętliwie i łaskawie
W twoje skarbne serce wzięła
Najkorniejsze prośby moje.
1635
Tak jest, pani miłościwa,
Wielki splendor na mnie spływa;
A na szczepu mego trzaski[153]
Jeszcze większy spłynąć może,
Bo chcesz z arcywielkiej łaski
1640
Mego syna dzielić łoże.
Niechże mi tu wolno będzie
Na tej lichej, własnej grzędzie,
Polecając waszmość pani
Trwałej przychylności zdroje
1645
I powolne służby moje,
Do maluczkich upaść nóżek,
Jako sługa i podnóżek.
całuje ją w rękę

PAPKIN

na stronie
Co ja słyszę! Co, u kata!
Zdmuchnął żonę Cześnikowi
1650
I z nią syna swego swata!
Wszak ci Cześnik, gdy się dowie,
Jak szczupaka go rozpłata.

PODSTOLINA

Nie myśl jednak, mój Rejencie,
Że to z gustu do odmiany
1655
Wzięłam inne przedsięwzięcie;
Syn twój, Wacław, był mi znany,
Bardzo znany — jednym słowem,
Na cóż mam się kryć w tej mierze:
Był kochany — kochał szczerze.

PAPKIN

klaskając w palce
1660
Tędy droga!

PODSTOLINA

Cóż to znaczy?
Papkin tu?

PAPKIN

Tak, Papkin czeka,
Aż go Anna zoczyć[154] raczy.

PODSTOLINA

do Rejenta
1665
Waszmość cierpisz tego człeka?
do Papkina
Precz mi z oczu!

PAPKIN

z pośpiechem
Idę.

REJENT

Czekaj,
Wasze!

PAPKIN

1670
Czekam.

REJENT

Odpis przecie.

PODSTOLINA

On to zdradną swą wymową
Mnie, zbyt słabej, mnie, kobiecie,
Opłakane wyrwał słowo.

PAPKIN

1675
Ja?

PODSTOLINA

I gdyby nie ta zmiana,
Szłabym biedna w moc tyrana.

PAPKIN

do siebie
Dzień feralny[155]!

REJENT

do Podstoliny
Wola nieba,
1680
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.
Ale teraz moje zdanie,
Że gdy Cześnik nie wie jeszcze
O nam chlubnie zaszłej zmianie,
Lubo w piśmie rzecz umieszczę,
1685
Dobrze będzie, gdy z twej strony
Papkin weźmie zapewnienie
I powtórzy to, co w liście.

PAPKIN

na stronie
Chce mnie zgubić, oczywiście!

REJENT

Daj mu, pani, twe zlecenie,
1690
A ja skreślę słówek parę.
odchodzi

SCENA SZÓSTA

Podstolina, Papkin

PAPKIN

odprowadzając go oczyma
Podstolino! mam dać wiarę?
Co to znaczy? gdzie sumienie?

REJENT

ukazując głowę w drzwiach
Proszę ciszéj.

PAPKIN

Prawda, ciszéj.
na stronie
1695
I przez mury czart ten słyszy.
cicho do Podstoliny
Ach, co robisz, Podstolino?
Z twej przyczyny wszyscy zginą —
Czyliż Cześnik ci nie znany?
On nie zniesie tego sromu[156],
1700
On pochodnią i żelazem
Śmierć wyrzuci w wasze ściany,
Gruz zostawi z tego domu.
Bój się Boga, chodźmy razem
oglądając się i odprowadzając coraz dalej na stronę
Ach, ty nie wiesz, gdzieś przybyła…
1705
W jakiej strasznej jesteś toni…
Cicho!… Gdyby nie w tej dłoni
Artemizy groźna siła,
Już by… sza!… Niech Bóg nas broni!…
Dalej we drzwi i na schody.

PODSTOLINA

wyrywając się
1710
Wolna droga.

PAPKIN

Niekoniecznie,
Czterech stoi.

PODSTOLINA

Lecz weź wprzody
Pożegnanie dla Cześnika:
1715
Kłaniaj mu się bardzo grzecznie,
Powiedz oraz[157], jak mą duszę
Zbyt boleśnie żal przenika,
Że się tak z nim rozstać muszę —
Niech porywczo mnie nie gani…

PAPKIN

1720
Banialuki[158], moja pani,
Tych ode mnie nie usłyszy.

SCENA SIÓDMA

Podstolina, Papkin, Rejent

REJENT

Ciszéj z łaski.

PAPKIN

Prawda, ciszéj.

REJENT

Oto jest list do sąsiada…

PAPKIN

1725
Ambasada[159] diable[160] śliska!

REJENT

Żegnam.

PAPKIN

w ukłonach
Papkin nóżki ściska.
Za przyjęcie dzięki składa.
Ukłony i ceremonie aż do końca sceny.

REJENT

Nie ma za co.

PAPKIN

1730
O, i owszem.

REJENT

odprowadzając go
Sługa, sługa uniżony.

PAPKIN

Proszę wrócić.

REJENT

Nie wypada.

PAPKIN

Suplikuję[161].

REJENT

1735
Tylko z góry.

PAPKIN

Nie pozwolę.
Drzwi otwierają się i widać czterech pachołków.

REJENT

Jest tam który!

PAPKIN

O, bez wszelkich ceremonii.

REJENT

do pachołków
Panu temu wskazać drogę.

PAPKIN

1740
Ściskam nóżki — trafić mogę.

REJENT

Wziąć pod ręce — nie bez laski —
Schody ciemne — macać trzeba —

PAPKIN

Ściskam nóżki — zbytek łaski. —
z ukłonem, jednym susem za drzwiami się znajduje, drzwi się zamykają, słychać łoskot, jak gdyby kto zleciał ze schodów.
Podstolina idzie ku Rejentowi.

REJENT

wracając
Niech się dzieje wola nieba,
1745
Z nią się zawsze zgadzać trzeba!

AKT CZWARTY

Sala w domu Cześnika. Oprócz drzwi bocznych jedne większe w głębi, po prawej stronie od kaplicy, stoły po obu stronach, na stole po prawej stronie kałamarz i co trzeba do pisania, butelka i para kieliszków, w głębi przybijają girlandy.

SCENA PIERWSZA

Cześnik, Dyndalski
Przy podniesieniu kurtyny Dyndalski stoi przy siedzącym Cześniku, trzymając dwie karabele, trzecią Cześnik ogląda podczas pierwszych wierszy. W głębi Śmigalski i Perełka.

CZEŚNIK

trzymając karabelę
No, Śmigalski! Czas przyspiesza,
Dalej, dalej na deresza[162]:
Inwitacją[163] nieś piorunem
I spełń gładko me rozkazy. —
1750
Powtórz wszystkim po trzy razy,
Że na jutro, ja, pan młody,
Na weselne proszę gody.
Rozumiesz? No! Ruszaj z Bogiem. —
Śmigalski odchodzi. Po krótkim milczeniu.
Hej, Perełka! waść mi jutro
1755
Nie zaglądaj do blaszanki,
Bobym waści przypiekł grzanki[164],
Jutro sztukę pokaż światu:
Nie żałować, mocium panie,
Cynamonu i muszkatu[165],
1760
I wszelkiego aromatu[166],
Aby było, jak należy.
Masz do ryby szafran[167] świeży
I bakalii[168] po dostatku —
Niechże będzie dobrze, bratku.

PEREŁKA

1765
Jakaż cyfra[169], jaśnie panie,
Na pośrodku stołu stanie?

CZEŚNIK

M.H. — M.H. — Maciej, Hanna.
W górze serca, w dole Vivat[170],
A z konceptem[171] wszystko wszędzie.

PEREŁKA

1770
Jaśnie panie, dobrze będzie.
na znak odchodzi

CZEŚNIK

po krótkim milczeniu, oglądając karabelę
Długo Papkin coś nie wraca.
Rejent siedzi jak lis w jamie,
Skąd wykurzyć — ciężka praca;
Lecz wyciągnie moje ramię,
1775
Jeśli jakie, mocium panie,
Korowody[172] robić zechce.

DYNDALSKI

Ba! — bo kto bądź nieuroku[173]
Z jaśnie panem w szranki stanie,
Tego wcześnie coś w nos łechce.

CZEŚNIK

oddając jedną, a biorąc drugą karabelę
1780
A łechtliwej diable skóry
Ci z palestry[174] ichmościowie;
Nie dotrzyma żaden kroku,
Chociaż wyjdzie czasem który.

DYNDALSKI

Ba!

CZEŚNIK

dobywając szabli
1785
He, he, he, Pani Barska[175]!
Pod Słonimem, Podhajcami,
Berdyczowem, Łomazami[176]
Dobrze mi się wysłużyła.
Inna też to sprawa była!
1790
Młódź, acz dzielna, w boju dziarska,
Prym[177] dawała starszym w radzie,
Tak jak w poczet Bóg nas kładzie.
Ale teraz to się staje,
Że od kury mędrsze jaje.
po krótkim milczeniu
1795
Tęga głownia[178], mocium panie —
Lecz demeszkę[179] przecie wolę.
odmieniwszy szabli
Ej, to śmiga! — jakby wrosła —
Niejednego ona posła
Wykrzesała z kandydata[180];
1800
Niejednemu pro memoria[181]
Gdzieś przy uchu napisała:
machając
«Jak się wznosi, ledwie błyśnie —
Oddaj się Bogu, jak świśnie!»

SCENA DRUGA

Cześnik, Papkin
Dyndalski pomógłszy przypasać karabelę Cześnikowi, odchodzi w drzwi lewe.

CZEŚNIK

Jesteś przecie…

PAPKIN

kapelusz na bakier, ale włosy i suknie trochę w nieładzie
1805
Z suchym gardłem —
Pozwól kapkę. To mi sprawa!
nalewa sobie i pije
Toż mu pieprzu w nos natarłem,
Aż mu urósł na trzy piędzie!

CZEŚNIK

Toż to teraz pływać będzie!

PAPKIN

1810
Lecz ten Rejent sztuczka żwawa,
I szatańska przy tym postać;
Omal, omal żem nie musiał
Artemizy z pochew dostać.
Lecz się bałem, mówiąc szczerze,
1815
Bo jak zwącha moje ramię,
Czart ją chyba zdzierży w mierze.

CZEŚNIK

Jak ten nequam[182] ostro kłamie!
Lecz cóż Rejent? będęż wiedzieć? —

PAPKIN

Przyjął grzecznie — prosił siedzieć —
1820
Dodał wina, zieleniaka[183]

CZEŚNIK

jakby do siebie
Otruł pewnie…

PAPKIN

Jak to? co to?

CZEŚNIK

Nie, nie…

PAPKIN

Ale…

CZEŚNIK

1825
I cóż dalej?

PAPKIN

Otruł, mówisz?

CZEŚNIK

Z tą niecnotą
Nie ma żartu, mocium panie.

PAPKIN

Mnie bez tego… coś tu pali.

CZEŚNIK

1830
Jakże przyjął me wyzwanie?
Cóż?
Milczenie.
A tam co? głuchoniemy?
Papkin osłupiały, nie patrząc się, oddaje list.
Aha! z listu się dowiemy.
czyta
Co, co, co, co!
prędko
1835
co, co, co, co!
postępując w największej złości ku Papkinowi, za każdym krokiem krzyczy „co!”, jakby nie mógł słów znaleźć
Papkin cofa się aż za stolik, po lewej stronie stojący.
Co, co, co, co!

PAPKIN

To, to, to, to!

CZEŚNIK

Podstolina…

PAPKIN

płaczliwie sens kończąc
Nam skrewiła[184].

CZEŚNIK

1840
Do Rejenta…

PAPKIN

jak wyżej
…zabłądziła.

CZEŚNIK

Do Rejenta… do Rejenta?
I chce… chce pójść…

PAPKIN

truchlejąc
…za Wacława.

CZEŚNIK

1845
I tyś milczał, ćmo przeklęta!…
Ale krótka będzie sprawa…
O płci zdradna! czci niewarta!
Obyś była jak ta karta
W moim ręku teraz cała.
mnąc list
1850
Tak, tu…

PAPKIN

wpadając w mowę, na stronie
Z pyszna by się miała!

CZEŚNIK

Utarłbym cię w proch z kretesem —
Ale czasu nie chcę tracić.
Do weselnej sarabandy[185]
1855
Muszę skrzypka im zapłacić —
Niech im zagra, a od ucha!
Aż się Rejent w kółko zwinie!
Pozna szlachcic po festynie[186],
Jak się panu w kaszę dmucha[187]!
1860
Hola, ciury[188]! Hej, dworzanie!
Dalej za mną, mocium panie!
wychodzi środkowymi drzwiami

SCENA TRZECIA

Papkin, później Dyndalski.

PAPKIN

po długim milczeniu krzywi się, potem macając się po brzuchu
Tu coś boli. — Oj! aj! piecze —
Ach, to wino! takie męty!
O zbrodniarzu! O przeklęty!
1865
Taką piękną niszczysz różę!
Dyndalski wychodzi z drzwi lewych.
Ach, Dyndalsiu, cny człowiecze!
Ach, powiedzcie, czy być może?

DYNDALSKI

Co, czy może?

PAPKIN

Że ta żmija,
1870
Ten w Rejenta czart wcielony,
Dziś trucizną mnie zabija?

DYNDALSKI

Ej, gdzie znowu!

PAPKIN

Nie wierzycie?

DYNDALSKI

Kto by się tam i łakomił
1875
Na waszmości nędzne życie!

PAPKIN

Nic nie będzie zatem złego?

DYNDALSKI

Ej, nie.

PAPKIN

Cześnik mówił przecie…

DYNDALSKI

Pan, SługaHa, to znowu co innego.
1880
Jaśnie panu wszystko w świecie
Tak jest znane, jakby komu,
Mój paniczu, w własnym domu.
Otruł! — proszę! — co za psota!

PAPKIN

Jakaż wasza teraz rada?
1885
Robić, począć co wypada?

DYNDALSKI

Ha!
zażywa
Po księdza posłać trzeba —
wychodząc w drzwi środkowe
Proszę, proszę, to niecnota!

SCENA CZWARTA

PAPKIN

rzucając się na krzesło
Umrzeć, umrzeć! Wielkie nieba!
po krótkim milczeniu
1890
Testament, TruciznaLecz gdzież była moja głowa!
Jam go beształ[189], mieszał z błotem,
On traktament[190] miał dać potem;
I ten pośpiech jego wielki,
Z jakim wziął się do butelki,
1895
Z jakim nalał lampkę całą.
Jeszcze że mi było mało! —
Tak, połknąłem, mam truciznę,
Już się z tego nie wyśliznę,
Więc testament mój ułożę —
z płaczem nieprzesadzonym
1900
Potem kupię wieczne łoże,
Potem pogrzeb swój zapłacę —
Potem — Requiescat in pace.[191]
Papkin, ocierając często z łez oczy, pisze czas jakiś.

SCENA PIĄTA

Papkin, Cześnik, Dyndalski

CZEŚNIK

Hola, hola, nie tak zrobię —
Wszystko to są z mydła bańki —
1905
Lepszą zemstę przysposobię,
Ale trzeba zażyć z mańki[192].
Bylem syna dostał w siatkę,
Mam dla niego dobrą klatkę;
A tatulem się nie straszę,
1910
Potem o tem…
do Papkina
Puszczaj wasze.

PAPKIN

nie oglądając się
Ja testament teraz piszę.

CZEŚNIK

Niechże o tym już nie słyszę,
Bo do czubków[193] odwieźć każę.

PAPKIN

wstając
1915
Czy tak? —
do siebie
Zaraz legat[194] zmażę.
Papkin przenosi się do stolika, po lewej stronie będącego.

CZEŚNIK

do Dyndalskiego
Siadaj waść tu — zmaczaj pióro,
Będziesz pisał po mym słowie[195].

DYNDALSKI

Stawiam tytle[196] niezbyt skoro.

CZEŚNIK

1920
Właśnie babskiej trzeba ręki.
Życie w zakład, gaszka złowię —
Dobrze będzie.

DYNDALSKI

usiadłszy bokiem do widzów naprzeciwko Cześnika i wkładając okulary
Bogu dzięki!

CZEŚNIK

List, PodstępTeraz trzeba pisać właśnie
1925
Jakby Klara do Wacława.

DYNDALSKI

O! o!

CZEŚNIK

No, cóż: o, o — ?

DYNDALSKI

podnosząc się
Jaśnie
Panie, wszak to despekt[197] dla niej.

CZEŚNIK

1930
Co się waszeć o to pyta!
Maczaj pióro — pisz i kwita.
Dyndalski siada wyprostowany na brzeżku krzesła i macza pióro, Papkin w ciągu tej sceny pisze, czasem wstaje, przechodzi się w głębi, macza pióro u stolika, przy którym Cześnik siedzi, znowu siada, ciągle płacząc, wszakże bez przesady.

CZEŚNIK

po krótkim myśleniu
Tylko że to, mocium panie,
Aby udać, trzeba sztuki.
Owe brednie, banialuki,
1935
To miłosne świegotanie…
myśli
Jak tu zacząć, mocium panie?

DYNDALSKI

podnosząc się
Cnym afektem ulubiony…

CZEŚNIK

O… o… o… o!… Jak od żony —
A tu trzeba pół, ćwierć słowa,
1940
Ni tak, ni siak — niby owa:
«I chciałabym, i boję się».
O! — już wiesz — no! — na tym sztuka…
Lecz nie waści w tym nauka.
Pisz waść:
nuci
1945
Zaraz.
nuci dyktując
Bardzo proszę.
pokazując palcem na pismo
Co to jest?

DYNDALSKI

podnosząc się, jak to za każdą razą, kiedy mówi do Cześnika
«B».

CZEŚNIK

To?

DYNDALSKI

1950
«B» duże —
A capite[198], jaśnie panie.

CZEŚNIK

przez stół patrząc
«B»? — to kreska — gdzież dwa brzuszki?

DYNDALSKI

Jeden w spodzie, drugi w górze.

CZEŚNIK

dostając okularów
Cóż u czarta.
bierze papier
1955
Tać jest — duże —
Tu Papkin nachyla się przez Cześnika, chcąc zmaczać pióro, ten go odtrąca mówiąc co niżej, potem prowadzi go oczyma aż na miejsce.
Czy go!…
Papkin odtrącony odchodzi, przystępując z tyłu do stolika stąpa na nogę Dyndalskiemu.

DYNDALSKI

Ta, bo!

CZEŚNIK

przypatrując się pismu
«B», «B» duże.
Kto pomyśli, może zgadnie.
1960
No, no — pisz waść — a dokładnie.
dyktuje
Bardzo proszę… mocium panie…
Mocium panie… me wezwanie…
Mocium panie, wziąć w sposobie,
Mocium panie… wziąć w sposobie,
1965
Jako ufność ku osobie…
Mocium panie, waszmość pana;
Która, lubo mało znana…
Która, lubo mało znana…
pokazując palcem
Cóż to jest?

DYNDALSKI

podnosząc się
1970
Żyd[199], jaśnie panie.
Lecz w literę go przerobię.

CZEŚNIK

Jak mi jeszcze kropla skapie,
To cię trzepnę tak po łapie,
Aż proformę[200] wspomnisz sobie. —
1975
Czytaj waść.
Dyndalski obciera pot aż po karku.
No! jak tam było?

DYNDALSKI

czyta
Bardzo proszę, mocium panie,
Mocium panie, me wezwanie,
Mocium panie, wziąć w sposobie,
1980
Mocium…

CZEŚNIK

wyrywa i drze papier
Niech cię czarci chwycą
Z taką pustą mózgownicą!
«Mocium panie» — cymbał pisze!

DYNDALSKI

Jaśnie pana własne słowo.

CZEŚNIK

1985
Milcz, waść! — przepisz to de novo[201],
«Mocium panie» opuść wszędzie.

DYNDALSKI

chcąc zbierać kawałki
Z tych kawałków trudno będzie.

CZEŚNIK

Pisz de novo — pisz, powiadam —
Mózgu we łbie za trzy grosze!
1990
Siadaj! — siadaj, mówię.

DYNDALSKI

Siadam.

CZEŚNIK

I powtarzaj.
dyktuje
Bardzo proszę,
Moć…
zatyka sobie usta

DYNDALSKI

powtarzając napisane
1995
Moć.

CZEŚNIK

zrywając się
Co, moć? cóż moć znaczy?
Z tym hebesem[202] nie pomoże;
Trzeba zrobić to inaczej. —
Nawet lepiej będzie może,
2000
Gdy wyprawię doń pacholę
Z ustną prośbą. — Tak, tak wolę. —
Słuchaj. — Idź mi… Ależ, ale!
Rejentowicz od nikogo
Nie jest u mnie znany wcale.

PAPKIN

obojętnie
2005
Wszyscy go tu poznać mogą,
Wszak był rano.

CZEŚNIK

Co? ów młody?
Komisarzem co się mienił?

PAPKIN

Nie inaczej.

CZEŚNIK

2010
Na me szkody
W me komnaty ćwik[203] się wkrada,
A ten milczy, nie powiada!

PAPKIN

obojętnie
Abym milczał, dał to złoto.

CZEŚNIK

biorąc się za głowę
O dla Boga! ty niecnoto!

PAPKIN

2015
Śmierć, OdwagaKto już na pół w grobie stoi,
Twego gniewu się nie boi.
rzucając sakiewkę na ziemię
Cóż ten kruszec w takiej porze!

CZEŚNIK

Milcz mi, wasze!

PAPKIN

Któż go ceni!
2020
Na cóż mi się przydać może? —
Kiedy Dyndalski chce podnieść sakiewkę, Papkin go uprzedza, kończąc mowę.
Chyba tylko do kieszeni.

CZEŚNIK

Cicho, cicho, bez hałasu.
Teraz na to nie ma czasu —
Ale jakem szlachcic prawy,
2025
Zdasz mi poczet[204] z twojej sprawy.
do Dyndalskiego
Wasze idź mi — wypraw Rózię,
Niech do Milczka wkraść się stara,
Niech młodemu Wacławowi,
Paniczowi — no wiesz? — powié,
2030
Że go prosi panna Klara,
By nie mówiąc nic nikomu
Chciał na chwilę przyjść łaskawie —
Aby nie był wżdy w obawie,
Bo Cześnika nie ma w domu.
2035
No, rozumiesz?

DYNDALSKI

Dokumentnie.

CZEŚNIK

Sam tymczasem zwiń się skrzętnie:
Kilku ludzi u wyłomu
Postaw w krzakach. — Jeno[205] nogą
2040
Gaszek[206] będzie za granicą,
Łapes capes[207] — niech go chwycą;
A pójść nie chce — związać mogą.

DYNDALSKI

Ależ despekt, jaśnie panie,
Tak postąpić jakby z ciurą.

CZEŚNIK

2045
Wasze byłeś, jesteś rurą. —
Jak rozkażę, tak się stanie.
chce odejść

PAPKIN

zastępując drogę
Cześniku.

CZEŚNIK

Cóż?

PAPKIN

podając pióro
Jako świadek.

CZEŚNIK

2050
Idź do kata!
odchodzi z Dyndalskim w drzwi środkowe

PAPKIN

sam, powtarzając
«Idź do kata!»
Samolubstwo, Obraz świataWdzięczność ludzi, wielkość świata —
Każdy siebie ma na względzie
A drugiego za narzędzie.
2055
Póki dobre — cacko, złoto;
Jak zepsute — ruszaj w błoto.

SCENA SZÓSTA

Papkin, Klara z drzwi prawych.

PAPKIN

O mych myśli ty bogini!
O ty jedna litościwa!
Pasmo życia jad przerywa,
2060
Ale serce, jakby w skrzyni,
Miłość k'tobie[208] zawsze kryje.

KLARA

Cóż się stało?

PAPKIN

Już nie żyję. —
Byłbym przywiózł krokodyla,
2065
Byłbym zyskał twoją rękę;
Lecz ostatnia przyszła chwila,
Dziś rycerską kończę mękę.

KLARA

na stronie
Stracił zmysły do ostatka.

PAPKIN

Ten testament wręczę tobie:
2070
Racz posłuchać, jakby matka,
I zapłakać na mym grobie.
czyta, łzy często ocierając

TestamentJa, Józef Papkin, syn mego ojca Jana Papkina…

czule
Jana, Jana — Jan mu było
czyta

Będąc zupełnie zdrów na ciele i umyśle, ale nie mogąc wiedzieć, kiedy umrę…

Oczywiście.

bo jestem otruty przez rejenta Milczka w lampce wina…

W lampce wina

robię ten testament, czyli ostatnie rozporządzenie mojego ruchomego i nieruchomego majątku. Nieruchomym rozporządzać nie mogę, bo żadnego nie mam…

2075
Nie mogę…

Ruchomości zaś rozdaję. — Tej, którąm zawsze kochał, czcił, szanował i ubóstwiał[209], Jaśnie Wielmożnej Klarze Raptusiewiczównie, starościance zakroczymskiej, daruję angielską gitarę i rzadką kolekcyję motyli, będącą teraz w zastawie. — Artemizę…

Cześnikowi dać ją chciałem,
Ale teraz przemazałem.

Artemizę dostanie najdzielniejszy rycerz w Europie, pod warunkiem, aby pomnik postawił na mym grobie. — Z resztą ruchomości chcę być pochowany ociera łzy. — JW. Cześnika zaś i JW. Starościankę, jako egzekutorów[210] testamentu, suplikuję, aby moje wszystkie długi, jakie się tylko pokażą, nie płacili, gdyż chcę przez to braciom moim różnego stanu i wyznania zostawić po sobie pamiątkę.

Józef Papkin

Józef Papkin incognito[211]
Na tytuły miejsca nie ma —
2080
Weź więc — i co tu wyryto,
Niech twa pamięć wiecznie trzyma.

SCENA SIÓDMA

Papkin, Klara, Wacław z drzwi lewych.

WACŁAW

Klaro, Klaro, co się dzieje!
Los nas ściga nazbyt srogo —
Wszystkie drogie nam nadzieje
2085
W jednej chwili przepaść mogą.

KLARA

Mów ostrożnie.

WACŁAW

spojrzawszy na Papkina
Zapłacony. —
Podstolina w naszym domu —
Bo plan ojca niewzruszony
2090
Ją zaślubić mnie przymusza.

KLARA

Przebóg!

WACŁAW

A ta podła dusza,
Bez litości i bez sromu[212],
Nie zważając me wyznania,
2095
Jego woli ucho skłania[213].

KLARA

Ach, Wacławie, nie mam władzy
Mówić, radzić w tej potrzebie,
Bo truchleję tu o ciebie. —
Ach, ty nie znasz mego stryja!
2100
W porywczości nie ma granic.

WACŁAW

Nie lękaj się nadaremnie:
Komisarza wszak zna we mnie.

PAPKIN

obojętnie
O, komisarz teraz za nic.

WACŁAW

Więc zdradziłeś?…

PAPKIN

2105
Powiedziałem.

WACŁAW

A, niegodny!…

KLARA

wstrzymując go
O, mój drogi,
Nie powiększaj mojej trwogi.

WACŁAW

Niech przynajmniej go ukarzę.

KLARA

2110
Śmierć zadajesz twojej Klarze.

PAPKIN

Śmierć, OdwagaKto już w grobie jedną nogą,
Na tym groźby nic nie mogą.

WACŁAW

Co on mówi?

KLARA

Próżna zwada —
2115
Uchodź, uchodź, nie trać chwili.

PAPKIN

O, i moja taka rada,
Bo się właśnie Cześnik sili
Zwabić cię tu w swoje szpony —
Poczt[214] hajduków rozstawiony
2120
Chwyci, zwiąże cię w potrzebie.

KLARA

Jeszczeż[215] mało to dla ciebie!

WACŁAW

Lecz jak będzie?…

KLARA

w trwodze
Dziś napiszę.

WACŁAW

Dziś wieczorem…

KLARA

2125
Hałas słyszę…

WACŁAW

To, com mówił…

KLARA

prosząc
Potem, potem.

WACŁAW

idąc ku drzwiom lewym
Idę teraz, lecz z powrotem…

SCENA ÓSMA

Klara, Papkin, Wacław, Cześnik, Dyndalski, hajduki z różnych stron.

CZEŚNIK

zastępując w drzwiach lewych
Hola, hola, mocium panie! —
2130
Objechałem jak bartnika[216].

WACŁAW

I cóż złego mi się stanie?
Widzę dużo przeciwnika,
Lecz nie myślcie, że się boję. —
do Cześnika
Jeśliś zbójca — masz mię, stoję.
2135
Ale jeśliś człowiek prawy,
Jaką taką daj szablinę —
W Bogu wiara, że nie zginę.

MałżeństwoCZEŚNIK

Lubię, chłopcze, żeś mi żwawy —
Lecz nie o tym teraz mowa,
2140
Daj więc baczność[217] na me słowa:
Rejent wykradł narzeczonę
I chce tobie dać za żonę;
Miałby tryumf w tym sposobie,
Lecz ja umiem radzić sobie —
2145
Lub do turmy[218] pójdziesz na dno,
Gdzie, że siedzisz, ciężko zgadną,
Albo — rękę oddasz Klarze. —
A jeżeli Starościanka
Pójść nie zechce do ołtarza,
2150
Jest tu druga jej bratanka,
Tej za ciebie pójść rozkażę. —
ZemstaTobie żonka jakby nimfa[219],
Podstolinie grochowianka[220],
Rejentowi tęga fimfa,
2155
A mnie zemsta doskonała —
Tak się skończy sprawa cała.
Milczenie.

WACŁAW

Ale…

CZEŚNIK

Tutaj nie ma ale.

WACŁAW

Zaraz…

CZEŚNIK

2160
Zaraz albo wcale!

WACŁAW

do Klary
Mamyż wierzyć?

KLARA

Ha, to wierzmy. —
do Cześnika
Ślub brać dziś?

CZEŚNIK

Dziś.
Klara obraca się ku Wacławowi jakby o odpowiedź.

WACŁAW

2165
Ha, więc bierzmy.

CZEŚNIK

Zatem rękę daj dziewicy —
Nie od tego, widzę, ona.
Pleban czeka już w kaplicy
Dalej żwawo.
na stronie
2170
Rejent skona.
Odchodzą do kaplicy.

PAPKIN

testament w ręku
Los, Smutek, RadośćO fortuno tygrysico!
I trucizna, i wesele —
To za wiele! to za wiele!
Odchodzą do kaplicy.

SCENA DZIEWIĄTA

DYNDALSKI

zbierając kawałki swojego pisma
Jak co sobie ubrda[221] w głowie,
2175
To i klinem nie wybije.
Żebym pisał, co się zowie,
Jak już długo z Bogiem żyję,
Tegom jeszcze nie powiedział;
Grzechem prezumpcyja[222] taka —
2180
Ale jednak rad bym wiedział,
Czemum[223] dzisiaj zszedł[224] na żaka[225]?
Co on sobie — tylko proszę —
Mógł do tego «B» upatrzyć?
Co nie staje tej literze?
2185
Czy brak w kształcie, czy brak w mierze?
Ot, krzyż Pański, a ja znoszę.
siada i składa kawałki

SCENA DZIESIĄTA

Dyndalski, Rejent
Rejent wchodzi, oglądając się na wszystkie strony.

REJENT

kładąc rękę na ramieniu Dyndalskiego, który go nie widział
Dobry wieczór, panie bracie.
Cóż to, dżumę w zamku macie?
Żywej duszy. — Nie ma komu
2190
Odpowiedzieć, pan czy w domu.

DYNDALSKI

Jest, do usług.

REJENT

PojedynekRzecz ciekawa.
Cześnik wyzwał mnie na rękę[226]:
Acz nie moja to zabawa,
2195
Rzekłem jednak: wola nieba,
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.
I wyszedłem, i czekałem,
Tak, czekałem nadaremnie.
Może wróżył zbyt zuchwale,
2200
Że mu Rejent nie dotrzyma?
Ale Rejent był na dziale[227],
Zucha tylko jeszcze nié ma.

DYNDALSKI

Ej, łaskawy mój Rejencie,
Nie wyzywaj go na cięcie,
2205
Bo jak machnie po pętlicach[228],
Zdywiduje[229] jak Bóg Bogiem.

GŁOSY W KAPLICY

Wiwat! wiwat! Państwo młodzi!

REJENT

Któż wesele tu obchodzi?

DYNDALSKI

Rejentowicz.

REJENT

jak oparzony
2210
Być nie może!

CZEŚNIK

za sceną
Hej, Dyndalski! tam do czarta!
Okulbaczyć[230] mi dzianeta[231]!
wychodząc
Już kaducznie przeszła czwarta.

SCENA JEDENASTA

Rejent, Cześnik
Cześnik przyszedłszy na przód sceny spostrzega Rejenta, staje jak wryty. Rejent kłania się nisko. Czas milczenia, oko w oko patrzą. Cześnik chwyta za szablę, to samo i Rejent. Czas jakiś zastanowienia. Cześnik zdaje się walczyć z sobą. Dyndalski wybiega do kaplicy.

CZEŚNIK

na stronie
Dom, Gość, Gospodarz, ObyczajeNie wódź mnie na pokuszenie,
2215
Ojców moich wielki Boże!
Wszak gdy wstąpił w progi moje,
Włos mu z głowy spaść nie może.
Odpasuje i rzuca karabelę na stół. Rejent zawiesza czapkę na rękojeści swojej szabli.
Czego żądasz?

REJENT

Mego syna.

CZEŚNIK

2220
Ha! ha! rozkosz mi jedyna!
Będziesz zadość miał z tej strony —
Ale z żoną czy bez żony?

REJENT

wstrzymując się
To… za wiele…

CZEŚNIK

Co za wiele? —
2225
Tyś mi ukradł moją wdowę,
By ją zmienić na synowę —
Jam zatrzymał twego syna,
By mu sprawić tu wesele —
Masz więc byka za indyka.

SCENA DWUNASTA

Ciż sami, Klara, Wacław, Papkin, Dyndalski, dworzanie, kobiety, wszyscy z bukietami wychodzą z kaplicy.

WACŁAW

2230
Ach, mój ojcze!

KLARA

Ach, mój stryju,
Niech się skończy ta zawiłość!

WACŁAW

klękając
Przebacz, ojcze, i wzajemną
Pobłogosław naszą miłość!

REJENT

2235
Wstań, serdeńko, i chodź ze mną.

SCENA TRZYNASTA

Ciż sami, Podstolina

MałżeństwoPODSTOLINA

Mamże wierzyć, co się dzieje,
Wacław z Klarą —

REJENT

na stronie
Oszaleję!

PODSTOLINA

Tak jest, wierzę, już się stało! —
2240
Więc wam powiem — i niemało.
Chciałam za mąż pójść czym prędzéj,
By nie zostać całkiem w nędzy —
Ów majątek zapisany
Na czas tylko[232] był mi dany,
2245
A w istotnym wiecznym darze
Dziś przypada szczęsnej Klarze.

REJENT

na stronie
Dwa majątki — kąsek gładki —
Coś stryjowi żal tej gratki[233].

CZEŚNIK

na stronie
Interes, KorzyśćZamienił stryjek
2250
Na siekierkę kijek.

PODSTOLINA

Ale przez to dziś nie tracę:
U Rejenta sto tysięcy…

KLARA

Nie — ja z mego to zapłacę.
Podstolina przechodzi na prawą stronę.

KLARA

do Rejenta
Nie opieraj się już więcéj,
2255
Swego gniewu zwalcz ostatki,
Pobłogosław twoje dziatki.
klęka z Wacławem, któremu podaje prawą rękę

REJENT

Niech się dzieje wola nieba,
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.
daje krzyżyk i podnosi klęczących

PAPKIN

do Wacława
Mogęż przestać na twym słowie?
2260
Ręczysz pewnie za me zdrowie?
na znak potakujący — do Cześnika
Teraz wzywam waszmość pana!
Każ nam przynieść roztruchana[234],
Niech nam zagrzmią i fanfary[235],
Wypijemy pierwszej pary!
przechodzi na lewą stronę i drze testament

CZEŚNIK

2265
Niechże będzie dziś wesele,
Równie w sercach, jak i w dziele —
podając rękę Rejentowi
Mocium panie, z nami zgoda.
Rejent przyjmuje rękę z niskim ukłonem.

WSZYSCY

Zgoda! zgoda!

WACŁAW

wstąpiwszy na środek tak, że Klara po jego prawej, podaje rękę Cześnikowi, on zaś ojcu po lewej, i posuwając się na przód sceny[236]
Błogosławieństwo, BógTak jest, zgoda,
2270
A Bóg wtedy rękę poda.

Przypisy

[1]

dryjakiew (z gr.) — lekarstwo. [przypis redakcyjny]

[2]

Fredro, Andrzej Maksymilian (ok. 1620–1679) — historyk, pisarz polityczny i zbieracz przysłów. Zwolennik i propagator złotej wolności szlacheckiej i liberum veto. Fragment przytoczony w motcie pochodzi z dzieła Przysłowia mów potocznych, obyczajowe, radne, wojenne… z r. 1658, cennego zbioru przysłów siedemnastowiecznych. Aleksander Fredro mylnie uważał się za potomka Andrzeja Maksymiliana, którego linia w rzeczywistości wymarła jeszcze w pierwszej połowie XVIII wieku. Przodkowie komediopisarza należeli do innej linii Fredrów. [przypis redakcyjny]

[3]

synowica — bratanica, córka brata. [przypis edytorski]

[4]

etc. — skrót od łac. et caetera: i inne, i tak dalej, i tym podobne. [przypis edytorski]

[5]

żupan (z czes.) — staropolski strój szlachecki. Noszono go po domu; w razie wyjazdu lub przybycia gości wkładano na żupan kontusz oraz przypasywano karabelę, czyli rodzaj szabli raczej paradnej niż używanej do walki. [przypis redakcyjny]

[6]

szlafmyca (z niem.) — czapka, w której sypiano. [przypis redakcyjny]

[7]

Cześnik (…) czyta papiery — Papiery, które przegląda Cześnik, stanowią odpisy lub wyciągi z akt odnoszących się do majątków Podstoliny. [przypis redakcyjny]

[8]

kobiéta — czytaj: kobita. Mamy tu do czynienia z dawnym é tzw. pochylonym; wyraz ten tworzy rym z „wyśmienita”. [przypis edytorski]

[9]

polewka (starop.) — dziś: zupa. Tu chodzi zapewne o polewkę winną, spożywaną zazwyczaj przy śniadaniu. [przypis redakcyjny]

[10]

hajduk (z węg.) — chłopiec usługujący, pachołek ubrany w specjalny, obcisły strój kroju węgierskiego. [przypis redakcyjny]

[11]

qua (łac.) — jako. [przypis edytorski]

[12]

opiekun — tu: opiekun prawny wyznaczany małoletnim sierotom. W prawodawstwie staropolskim opiekun posiadał prawie całkowitą władzę (praktycznie przez nikogo niekontrolowaną) nad swym podopiecznym. Częste też były fakty nadużyć, np. zmuszania dzieci do wstąpienia do klasztoru (majątek zagarniał wtedy opiekun, zwykle najbliższy krewny) czy do małżeństwa z samym opiekunem. Taki, między innymi, zamiar względem Klary rozważa Cześnik. [przypis redakcyjny]

[13]

proporcją (z łac.) — forma staropolska, dziś mówimy: proporcję; tu w znaczeniu: umiar. [przypis redakcyjny]

[14]

fircykować — tzn. zachowywać się jak fircyk. Mianem fircyka określano w XVIII i na początku XIX w. typ modnisia, eleganta, przesadnie nadskakującego damom trzpiota, a jednocześnie rozrzutnika. [przypis redakcyjny]

[15]

kulik a. kulig — zabawa popularna w dawnej Polsce wśród szlachty, urządzana w karnawale. Polegała na gromadnym objeżdżaniu dworów saniami z towarzyszeniem muzyki i tańców. W poszczególnych dworach zatrzymywano się krótko i po kilkugodzinnych tańcach i pijatyce ruszano dalej, zabierając gospodarzy. [przypis redakcyjny]

[16]

balansować (z fr.) — tańczyć. [przypis redakcyjny]

[17]

pedogra, właśc. podagra (z gr.) — ból stopy (szczególnie wielkiego palca) pochodzenia artretycznego. [przypis redakcyjny]

[18]

rumatyzmy — zniekształcona forma od: reumatyzm (z gr.), choroba mięśni i stawów. [przypis redakcyjny]

[19]

mankament (z łac.) — brak, wada, usterka. [przypis redakcyjny]

[20]

Byle… była kwita — by nie było podstaw do wzajemnych wyrzutów. [przypis edytorski]

[21]

tupet (z fr.) — mała peruczka pokrywająca tylko wierzchołek głowy. [przypis redakcyjny]

[22]

harcopf (lub harcap, z niem.) — warkocz przy peruce. [przypis redakcyjny]

[23]

kapelusz stosowany — kapelusz trójkątny i spłaszczony, używany przeważnie w wojsku. [przypis redakcyjny]

[24]

kolaska — kareta, powóz. [przypis edytorski]

[25]

trzaski — tu: drzazgi. [przypis edytorski]

[26]

labet (z fr.) — hazardowa gra w karty. [przypis redakcyjny]

[27]

gracko (daw.) — zręcznie, dzielnie. [przypis edytorski]

[28]

wzięty z błonia — tzn. młody (źrebaki do lat trzech lub pięciu przebywały swobodnie w stadninie, na błoniu), jeszcze nieujeżdżony, dziki. [przypis redakcyjny]

[29]

spaźnia (daw.) — forma niedokonana od czasownika: spóźnić. Dziś: spóźnia. [przypis redakcyjny]

[30]

żywy — tu: porywczy, gwałtowny. [przypis edytorski]

[31]

tyrkotny a. terkotny (starop.) — od: terkotać; mówiący szybko i miarowo, terkocący jak wóz lub młyn w ruchu. [przypis redakcyjny]

[32]

Artemiza — Papkin, jak przystało na samochwała, wzorem bohaterów romansowych nadał swej szpadzie nazwę. Pochodzi ona od imienia greckiej bogini łowów, Artemis (Artemidy). [przypis redakcyjny]

[33]

wyruszyć — wyrażenie wzięte z języka myśliwych, znaczące: wypłoszyć, wypędzić. [przypis redakcyjny]

[34]

z powicia ślub uniosłem — tzn. jeszcze w powiciu, w dzieciństwie ślubowałem, zobowiązałem się. Częsty był w owych czasach zwyczaj, że rodzice ślubowali w imieniu nieletnich dzieci. [przypis redakcyjny]

[35]

mamże — czy mam (daw. konstrukcja z partykułą -że). [przypis edytorski]

[36]

dziewosłęb (starop.) — swat; poseł w sprawach kojarzenia par małżeńskich. [przypis redakcyjny]

[37]

bałamutnia — bałamucenie, zawracanie głowy. [przypis redakcyjny]

[38]

afektowy (z łac. affectus: uczucie) — pełen rozczulenia, uczuciowy, miłosny. [przypis edytorski]

[39]

wulkan — tu: porywczy, skory do wybuchów. [przypis redakcyjny]

[40]

Córuś moja, dziecię moje… — Te trzy zwrotki wyjęte są z dzieła Wacława z Oleska pt. Pieśni polskie i ruskie, s. 419, nr 289 [przyp aut. Wacław z Oleska: pseudonim Wacława Zaleskiego (1799–1849), krytyka i zbieracza pieśni ludowych. W 1833 r. wydał popularny zbiór pieśni pt. Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego. W późniejszym okresie życia poświęcił się karierze urzędniczej, w latach 1848–1849 był gubernatorem Galicji]. [przypis autorski]

[41]

albo koty — przytyk do fałszywego śpiewu Papkina. [przypis redakcyjny]

[42]

wena (z łac.) — usposobienie, skłonność, ochota. [przypis redakcyjny]

[43]

hemisferna scena (z gr.) — półkula ziemska. [przypis redakcyjny]

[44]

Lord Pembrok — Papkin ma zapewne na myśli Jerzego Augusta hr. Pembroke (zm. 1827), angielskiego polityka i generała, który w 1807 r. bawił w Wiedniu jako ambasador Wielkiej Brytanii. [przypis redakcyjny]

[45]

miledi (z ang. milady) — żona lorda. [przypis redakcyjny]

[46]

grzeczny — tu w znaczeniu staropolskiego: do rzeczy (k rzeczy). [przypis redakcyjny]

[47]

zjadłbym śledzia — miałbym za swoje, czułbym się z pyszna. Wyrażenie powstało w związku ze staropolskim zwyczajem, według którego w zapustny wtorek, o północy, na zakończenie zabawy, podawano śledzia. Oznacza więc coś nieprzyjemnego, tym bardziej że następuje po poprzedniej przyjemności. [przypis redakcyjny]

[48]

patron (z łac.) — zwierzchnik, przełożony, rozkazodawca; tu mowa o Cześniku. [przypis redakcyjny]

[49]

po kaduka — w jakim celu, po co; kaduk: czart, diabeł. Nazwa przeniesiona z choroby zwanej epilepsją, padaczką (caducus po łacinie znaczy: padający), którą w średniowieczu przypisywano opętaniu przez diabła. [przypis redakcyjny]

[50]

krużganek (z niem.) — kryty korytarz wzdłuż budynku od strony dziedzińca. [przypis redakcyjny]

[51]

Chocieś… czytał — staropolska forma, dziś już przestarzała: choć (chociaż) czytałeś. [przypis redakcyjny]

[52]

zubożała — tu imiesłów, nie zaś czas przeszły: tzn. uboższa. [przypis redakcyjny]

[53]

obecność — tu: teraźniejszość. [przypis edytorski]

[54]

zniszczyć to ukrycie — przestać się ukrywać, ujawnić swoje uczucie. [przypis edytorski]

[55]

Cześnika… skryję, gdzie nie widać ziemi, nieba — tzn. spowoduję, że zostanie zamknięty w więzieniu. [przypis edytorski]

[56]

gwintówka — rodzaj strzelby o gwintowanej lufie, celniejszej i dalej niosącej od zwykłej fuzji. [przypis redakcyjny]

[57]

fugas chrustas — charakterystyczne dla wymowy szlacheckiej wyrażenie makaroniczne, powstałe z łączenia wyrazów polskich z łacińskimi, oznacza: ucieka w chrust, w krzaki. [przypis redakcyjny]

[58]

baserunek (z niem.) — odszkodowanie za sprawiony ból. [przypis redakcyjny]

[59]

pardon (fr.) — tu: poddaję się, proszę o darowanie życia. [przypis redakcyjny]

[60]

Sto tysięcy! Kto da więcej! — mowa o licytacji przymusowej, na którą bywa wystawiany majątek dłużnika. Przytoczone wyrażenie stanowi przepisową formułę, którą wykrzykuje licytujący urzędnik na początku licytacji. Za każdą nową, wyższą ofertą powtarza przytoczoną formułę aż do chwili, kiedy uderzenie młotkiem obwieszcza. [przypis redakcyjny]

[61]

szafarz — zarządzający gospodarstwem domowym, klucznik. Także urząd dworski, znacznie niższy od komisarza, który zarządzał całym majątkiem i kierował jego prawnymi sprawami. [przypis redakcyjny]

[62]

zażarto — dziś: zażarcie; zajadle, w zapamiętaniu. [przypis edytorski]

[63]

pajuk (z pers.) — pachołek ubrany w paradny pseudoturecki strój, towarzyszący panu na przejażdżkach konno lub w powozie (zajmował wtedy miejsce z tyłu karety). [przypis redakcyjny]

[64]

czekam wieńca — pochwały, nagrody. W starożytności zwycięzcom zdobiono czoła wieńcem laurowym. [przypis redakcyjny]

[65]

jasyr (z tur.) — niewola. [przypis redakcyjny]

[66]

jakim czołem — jak śmiałeś; z jakiego powodu. [przypis edytorski]

[67]

fimfa a. finfa (z wł.) — złośliwa sztuczka, oddanie pięknym za nadobne. W sztuce oblężniczej nazywano finfą podkop w celu wysadzenia nieprzyjaciela. [przypis redakcyjny]

[68]

wyciąć kozła — wyrażenie myśliwskie: kozła wycina ptak trafiony w powietrzu. [przypis redakcyjny]

[69]

Achil, właśc.: Achilles — główny bohater Iliady Homera, słynny z męstwa. [przypis redakcyjny]

[70]

Katon Starszy (239–149 przed n.e.) — rzymski polityk i pisarz, znany między innymi z mądrości i rozwagi. [przypis redakcyjny]

[71]

kaznodzieja — tu: wymowny obrońca. [przypis redakcyjny]

[72]

nié ma — czytaj: ni ma. [przypis edytorski]

[73]

flegma — rodzaj temperamentu, który charakteryzuje się zbytnią powolnością w działaniu i brakiem gwałtownych emocji. [przypis edytorski]

[74]

za procentem — Papkin usiłuje dać do zrozumienia, jakoby posiadał jakiś kapitał w zastawie i tylko nieregularne wypłacanie procentów wprawiło go w kłopoty pieniężne. [przypis redakcyjny]

[75]

Cześnik na mnie wsiędzie (przen.) — będzie robić wymówki, awantury. [przypis edytorski]

[76]

praszczęta — lm od praszczę: cienki pręt, rózga do bicia; tu w znaczeniu: udręczenie, bieda, opały. [przypis redakcyjny]

[77]

w dawnej trwać kolei — iść utartym szlakiem, od dawna wytyczoną drogą. Koleją dawniej nazywano ślad (koleinę) zostawiony na drodze przez jadący wóz. [przypis redakcyjny]

[78]

dnieć — świtać. [przypis edytorski]

[79]

zyszczyć — zyskać. [przypis edytorski]

[80]

suplikant (z łac.) — proszący, zanoszący prośbę, błagający. [przypis redakcyjny]

[81]

wilczy dół — pułapka na wilki. Dość głęboki, wąski dół pokryty z wierzchu cienkimi gałęziami i narzuconymi na nie dla niepoznaki mchem, liśćmi lub darnią. [przypis redakcyjny]

[82]

podstoli, cześnik, krajczy — urzędy powiatowe lub ziemskie, czysto tytularne, zajmowane przez średnią szlachtę. Rodowód swój wiodą od dawnych urzędów dworskich. [przypis redakcyjny]

[83]

w dezertej (z łac.) — w pustynnej. [przypis redakcyjny]

[84]

wzrok Febowy — promienie słońca. Febus: grecki bóg słońca. [przypis redakcyjny]

[85]

prezencja (z łac.) — obecność, pojawienie się. [przypis redakcyjny]

[86]

odwet — tu: odwzajemnienie się. [przypis redakcyjny]

[87]

nim czas raźniej machnie kosą — zanim przeminie życie, nim nadejdzie śmierć. Starożytni Grecy wyobrażali sobie czas (Chronosa) jako postać męską z sierpem w ręku. W czasach nowożytnych nawiązując do tej tradycji przedstawiano czas jako starca z kosą, kojarząc go z pojęciem śmierci. [przypis redakcyjny]

[88]

z rytmu — ze zdolności poetyckich. [przypis redakcyjny]

[89]

białogłowa — kobieta, niewiasta. [przypis redakcyjny]

[90]

lubo — chociaż. [przypis edytorski]

[91]

szranki (z niem.) — miejsce ogrodzone, otoczone barierą; turniej (z łac.): średniowieczne igrzyska rycerskie, odbywane w specjalnie zbudowanych szrankach. [przypis redakcyjny]

[92]

Marsowy piastun — stary, wysłużony żołnierz. Mars: rzymski bóg wojny. [przypis redakcyjny]

[93]

tą razą — dziś: tym razem. [przypis edytorski]

[94]

ornament (z łac.) — ozdoba. [przypis redakcyjny]

[95]

przystawi — dostarczy, dostawi. [przypis redakcyjny]

[96]

koncept — błyskotliwy pomysł. [przypis edytorski]

[97]

powié — czytaj: powi. [przypis edytorski]

[98]

Beatus, qui tenet (łac.) — przysłowie łacińskie, które w dosłownym przekładzie brzmi: „Szczęśliwy, kto trzyma; szczęśliwy posiadający”. [przypis redakcyjny]

[99]

zrękowiny — zaręczyny. [przypis redakcyjny]

[100]

finalnie (z łac.) — ostatecznie. [przypis redakcyjny]

[101]

bez regresu (z łac.) — nieodwołalnie. [przypis redakcyjny]

[102]

słowom dostał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: słowo dostałem. [przypis edytorski]

[103]

oglądnąwszy — dziś poprawne: obejrzawszy się. [przypis edytorski]

[104]

snadnie — łatwo, bez przeszkód. [przypis redakcyjny]

[105]

posunąć w koperczaki a. iść w koperczaki — ruszać w zaloty, zalecać się do kogoś. [przypis edytorski]

[106]

ceregiele — grzecznościowe, nieszczere wymawianie się od czegoś. [przypis edytorski]

[107]

alkiermes (z arab.) — barwnik czerwony, wykonany z gatunku owadów zwanych al kirmiz. [przypis redakcyjny]

[108]

konfuzja (z łac.) — zmieszanie. [przypis redakcyjny]

[109]

rewerencja (z łac.) — uszanowanie. [przypis redakcyjny]

[110]

nie wylewać za kołnierz — nadużywać alkoholu. [przypis edytorski]

[111]

imprezę inną biorę — powziąłem inny zamiar; impreza (z wł.): zamiar, plan, przedsięwzięcie. [przypis redakcyjny]

[112]

pieniać — pozywać przed sąd, procesować. [przypis redakcyjny]

[113]

krzyżowa — krzyżowa sztuka: pojedynek na białą broń. [przypis redakcyjny]

[114]

circa quartam (łac.) — około czwartej (godziny). [przypis redakcyjny]

[115]

a czej (gw.) — przecież, może. [przypis redakcyjny]

[116]

bałamutnia — bałamuctwo, błąd, ogłupienie; głupstwo. [przypis edytorski]

[117]

basy — ślady na ciele od plag, cięgi. [przypis redakcyjny]

[118]

czegóż (…) wam nie stało — czego wam brakowało. [przypis edytorski]

[119]

szturkać — szturchać. [przypis edytorski]

[120]

Na wołowej pisał skórze — będzie miał wiele pisania w związku z tą sprawą (podczas ewentualnego procesu). Jeszcze dziś istnieje powiedzenie: „nie spiszesz na wołowej skórze”, na oznaczenie jakiejś długiej historii, trudnej do spisania nawet na wielkim arkuszu. [przypis redakcyjny]

[121]

quandoquidem (łac.) — jakkolwiek, aczkolwiek. [przypis redakcyjny]

[122]

sekatura (z wł.) — dokuczliwość, prześladowanie. [przypis redakcyjny]

[123]

alternata (z łac.) — odmiana losu, zmienna kolej życia. [przypis redakcyjny]

[124]

Składam… ciebie gwoli — składam dla ciebie. [przypis edytorski]

[125]

fortunny (z łac.) — szczęśliwy; por. Fortuna: bogini szczęścia w mitologii starożytnych Rzymian. [przypis redakcyjny]

[126]

aspirować (z łac.) — dążyć. [przypis redakcyjny]

[127]

wprzody (starop.) — wprzódy, najpierw. [przypis edytorski]

[128]

burda — tu: awanturnik, kłótnik, zawadiaka, człowiek niespokojny. [przypis redakcyjny]

[129]

jednym — tu: jedynym. [przypis redakcyjny]

[130]

quondam (łac.) — niegdyś. [przypis redakcyjny]

[131]

intercyza (z łac.) — umowa na piśmie zawierana przed ślubem; dotyczyła przede wszystkim spraw majątkowych, również jakichś szczególnych warunków i obowiązków współmałżonków. [przypis redakcyjny]

[132]

diable — tu w znaczeniu: diablo, diabelnie. [przypis redakcyjny]

[133]

tantna (z łac.) — zamożna. [przypis redakcyjny]

[134]

wżdy (starop.) — jednak. [przypis redakcyjny]

[135]

dawać nurka — wyrażenie myśliwskie: ustępować, cofać się przed niebezpieczeństwem; tu: spuszczać z tonu. [przypis redakcyjny]

[136]

Nemo sapiens, nisi patiens (łac.) — Nie jest mądry, kto nie umie być cierpliwy; średniowieczne przysłowie łacińskie. [przypis redakcyjny]

[137]

udrzeć łyka — zarobić nieco, skorzystać na czymś. [przypis redakcyjny]

[138]

cienkusz — dosł.: osad piwny, zlewki; tu: złe, słabe wino. [przypis redakcyjny]

[139]

deresz (z węg.) — tu: mętny, słaby trunek, lura. [przypis redakcyjny]

[140]

lura — napój rozwodniony, bez smaku. [przypis edytorski]

[141]

nie stało — zabrakło. [przypis edytorski]

[142]

samą maścią — zewnętrznym wyglądem. Flaszka powinna być dobrze omszała, co jest świadectwem starości, a więc dobroci wina. [przypis redakcyjny]

[143]

hreczkosiej — pogardliwa nazwa zasiedziałego na wsi, niezbyt zamożnego szlachcica. [przypis redakcyjny]

[144]

dzicza — forma staropolska, tak jak: łodzia, pieczenia itp.; dziś: dzicz. [przypis redakcyjny]

[145]

stentor — człowiek o potężnym głosie. Nazwa pochodzi od jednego z bohaterów wojny trojańskiej, Stentora, odznaczanego się silnym, tubalnym głosem. [przypis redakcyjny]

[146]

kontrowersja (z łac.) — spór, sprzeczka, nieporozumienie. [przypis redakcyjny]

[147]

circa quartam (łac.) — koło czwartej. [przypis redakcyjny]

[148]

afekt (z łac.) — tu: uczucie. [przypis redakcyjny]

[149]

chyży — szybki. [przypis edytorski]

[150]

splendor (z łac.) — zaszczyt, blask. [przypis redakcyjny]

[151]

fortuna (z łac.) — tu: szczęśliwy los. [przypis redakcyjny]

[152]

nawa (z łac.) — okręt. [przypis edytorski]

[153]

szczepu mego trzaski — przyszli moi potomkowie po synie. [przypis redakcyjny]

[154]

zoczyć — zobaczyć. [przypis edytorski]

[155]

dzień feralny (z łac.) — dzień niepomyślny, fatalny, w którym wszelkie przedsięwzięcia kończą się niepowodzeniem lub nieszczęściem. Wiara w dni feralne, uznawana przez niektóre religie, była dość rozpowszechniona w owej epoce, choć oficjalnie uważana już za przesąd i wyśmiewana w literaturze (patrz: Małżeństwo z kalendarza Franciszka Bohomolca, Zabobonnik Franciszka Zabłockiego i inne). [przypis redakcyjny]

[156]

srom — tu: zniewaga, hańba. [przypis redakcyjny]

[157]

oraz — tu: także. [przypis edytorski]

[158]

banialuki — gadanie bez sensu, brednie. Wyraz wywodzi się z dzieła Hieronima Morsztyna (1580–1623) pt. Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce…, zawierającego rozwlekłą, niesamowitą, niewiążącą się logicznie akcję, która przez swą bezsensowność przeszła w przysłowie. [przypis redakcyjny]

[159]

ambasada (z franc.) — tu: poselstwo, polecenie. [przypis redakcyjny]

[160]

diable (daw. forma) — diablo, diabelnie. [przypis edytorski]

[161]

suplikuję (łac.) — błagam, proszę. [przypis redakcyjny]

[162]

deresz — tu: koń niezdecydowanej maści, białej pomieszanej z żółtą lub brunatną. [przypis redakcyjny]

[163]

inwitacja (z łac.) — zaproszenie. [przypis redakcyjny]

[164]

przypiec grzanki — tu ironicznie: dogodzić, sprawić przyjemność. [przypis redakcyjny]

[165]

muszkat (z łac.) — gałka muszkatowa; przyprawa korzenna dodawana do ciast dla zapachu. [przypis redakcyjny]

[166]

aromat (z gr.) — tu: przyprawy i korzenie pachnące. [przypis redakcyjny]

[167]

szafran (z arab.) — przyprawa kuchenna kwiatu rośliny południowej o tej samej nazwie. [przypis redakcyjny]

[168]

bakalie (z tur.) — suszone owoce południowe, także ogólnie: słodycze. [przypis redakcyjny]

[169]

cyfra — tu: monogram lub inicjały imion osób, ku czci których odbywa się uroczystość. [przypis redakcyjny]

[170]

vivat (łac.) — niech żyje. [przypis redakcyjny]

[171]

z konceptem (łac.) — pomysłowo, dowcipnie. [przypis redakcyjny]

[172]

korowody (z ukr.) — targi, trudności. [przypis redakcyjny]

[173]

nieuroku (starop.) — żeby nie urzec, nie uroczyć. [przypis redakcyjny]

[174]

palestra (z łac.) — w Polsce szlacheckiej zgromadzenie prawników oraz ich pomocników (dependentów) i uczniów przy trybunałach. [przypis redakcyjny]

[175]

Pani Barska — Cześnik tak nazywa szablę, której używał w czasie konfederacji barskiej (1768–1772). [przypis redakcyjny]

[176]

Słonim, Podhajce, Berdyczów, Łomazy — miejscowości, w których stoczono bitwy lub potyczki w czasie konfederacji barskiej. [przypis redakcyjny]

[177]

prym (z łac.) — pierwsze miejsce, pierwszeństwo. [przypis redakcyjny]

[178]

głownia — część szabli okalająca rękojeść i ochraniająca rękę przed cięciem. [przypis redakcyjny]

[179]

demeszka — szabla ze słynnej z twardości stali damasceńskiej, wyrabianej w Syrii, w mieście Damaszku. [przypis redakcyjny]

[180]

Niejednego ona posła wykrzesała z kandydata — mowa o sejmikach, na których o wyborze posła decydowała często nie ilość głosów, lecz szable. [przypis redakcyjny]

[181]

pro memoria (łac.) — ku pamięci. [przypis redakcyjny]

[182]

nequam (łac.) — nicpoń, ladaco. [przypis redakcyjny]

[183]

zieleniak — gatunek wina węgierskiego. [przypis redakcyjny]

[184]

skrewić — nie dopisać, zawieść nadzieję, zdradzić. [przypis redakcyjny]

[185]

sarabanda (hiszp.) — taniec hiszpański, trzytaktowy. [przypis redakcyjny]

[186]

festyn (z fr.) — zabawa. [przypis redakcyjny]

[187]

dmuchać komuś w kaszę — lekceważyć, znieważać kogoś. [przypis edytorski]

[188]

ciury — w dawnym wojsku słudzy rycerza, którzy nie brali udziału w boju; pogardliwa nazwa używana dość często w stosunku do ludzi, o których się nie ma zbyt wysokiego wyobrażenia. [przypis redakcyjny]

[189]

besztać — strofować; w sposób zdecydowany i niezbyt delikatny wyrażać niezadowolenie z powodu czyjegoś niewłaściwego zachowania. [przypis edytorski]

[190]

traktament (z łac.) — poczęstunek, ugoszczenie. [przypis redakcyjny]

[191]

requiescat in pace (łac.) — niech spoczywa w spokoju. [przypis redakcyjny]

[192]

zażyć z mańki — tu: oszukać, wywieść w pole; wyrażenie wzięte z języka wojskowego: zażyć z mańki (tj. z lewej ręki) oznaczało niespodziewane uderzenie przeciwnika w walce na białą broń z lewej strony, po szybkim przerzuceniu broni z ręki do ręki. [przypis redakcyjny]

[193]

do czubków — do domu obłąkanych. [przypis redakcyjny]

[194]

legat (z łac.) — zapis w testamencie. [przypis redakcyjny]

[195]

po mym słowie — pod moje dyktando. [przypis redakcyjny]

[196]

tytle (z łac.) — litery. [przypis redakcyjny]

[197]

despekt (z łac.) — uchybienie, obelga. [przypis redakcyjny]

[198]

a capite (łac.) — od nowego wiersza. [przypis redakcyjny]

[199]

żyd — tu: kleks, plama z atramentu. [przypis edytorski]

[200]

proforma (z łac.) — najniższa klasa w dawnych szkołach (do drugiej połowy XVII wieku). [przypis redakcyjny]

[201]

de novo (łac.) — od nowa. [przypis redakcyjny]

[202]

hebes (łac.) — tępy, ograniczony, tuman. [przypis redakcyjny]

[203]

ćwik — zuch, śmiałek. [przypis redakcyjny]

[204]

poczet — tu: rachunek. [przypis redakcyjny]

[205]

jeno — tylko. [przypis edytorski]

[206]

gaszek — zdrobn. od: gach; kochanek. [przypis edytorski]

[207]

łapes capes — szybko, znienacka; wyrażenie powstałe przez dodanie do polskiego zwrotu „łap cap” końcówki właściwej językowi jidisz, którym posługiwali się Żydzi polscy. [przypis redakcyjny]

[208]

k'tobie (starop.) — do ciebie. [przypis edytorski]

[209]

którąm zawsze kochał, czcił, szanował i ubóstwiał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: którą zawsze kochałem, czciłem, szanowałem i ubóstwiałem. [przypis edytorski]

[210]

egzekutor (z łac.) — wykonawca. [przypis redakcyjny]

[211]

incognito (wł., dosł.: nieznany; z łac. incognitus) — z utajeniem swego nazwiska lub godności, nieoficjalnie, nie dając się poznać. [przypis redakcyjny]

[212]

srom — tu: wstyd. [przypis edytorski]

[213]

jego woli ucho skłania — przychyla się do jego woli; słucha jego woli. [przypis edytorski]

[214]

poczt — poczet; tu: oddział, zastęp. [przypis redakcyjny]

[215]

jeszczeż mało to — czy to jeszcze mało (konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż). [przypis edytorski]

[216]

objechałem jak bartnika — osaczyłem jak niedźwiedzia przy barci; bartnik, w języku myśliwskim: nazwa niedźwiedzia. Niedźwiedzie lubią miód i często wybierają go z barci leśnej. Zwykle też miód służy na przynętę, jeśli na niedźwiedzia zastawia się pułapkę. [przypis redakcyjny]

[217]

baczność — tu: uwaga. [przypis redakcyjny]

[218]

turma (z niem.) — wieża. W wieżach, a właściwie w podziemiach wieży zamkowej mieściły się więzienia, stąd turma oznacza także więzienie. [przypis redakcyjny]

[219]

nimfa (mit. gr.) — boginka zamieszkująca rzekę lub morze. W znaczeniu przenośnym nimfa oznacza piękną kobietę. [przypis redakcyjny]

[220]

grochowianka — w dawnej Polsce wieniec grochowy był oznaką rekuzy, tj. nieprzyjęcia oświadczyn. [przypis redakcyjny]

[221]

ubrdać sobie coś — uroić sobie coś; wyobrazić sobie coś niedorzecznego i w to uwierzyć. [przypis edytorski]

[222]

prezumpcyja (z łac.) — zarozumiałość, przesadne o sobie mniemanie. [przypis redakcyjny]

[223]

Czemum zszedł — konstrukcja z ruchoma końcówką czasownika; inaczej: czemu zszedłem. [przypis edytorski]

[224]

zejść na coś a. kogoś — zostać czymś a. kimś.; popaść w stan właściwy komuś. [przypis edytorski]

[225]

żak (daw.) — student. [przypis edytorski]

[226]

wyzwać na rękę — wyzwać na pojedynek. [przypis edytorski]

[227]

dział — tu: wzgórek, wzniesienie. Wyrażenie gwarowe występujące na Podkarpaciu, w innych regionach Polski nieużywane. [przypis redakcyjny]

[228]

machnąć po pętlicach — zadać cios w piersi; pętlice: rodzaj zapięcia kontusza. [przypis redakcyjny]

[229]

zdywidować (z łac.) — rozpłatać, rozciąć na dwie części. [przypis redakcyjny]

[230]

okulbaczyć — osiodłać. [przypis edytorski]

[231]

dzianet (z arab.) — wierzchowiec wyćwiczony według szkoły hiszpańskiej. [przypis redakcyjny]

[232]

na czas tylko — jedynie tymczasowo. [przypis edytorski]

[233]

gratka (z łac.) — rzecz łatwo zdobyta. [przypis redakcyjny]

[234]

roztruchan — wielki i bogato zdobiony kielich, puchar. [przypis redakcyjny]

[235]

fanfary (z fr.) — triumfalna melodia wygrywana na instrumentach dętych, blaszanych. [przypis redakcyjny]

[236]

Stoją w następującym porządku od prawej strony: 1. Podstolina 2. Cześnik 3. Papkin 4. Wacław 5. Klara 6. Rejent — reszta w głębi [przyp. aut.]. [przypis autorski]

x